پلانکتون 

جانداران آبزی که از هر دو گروه گیاهان و جانوران می‌باشند و با انواع بسیار زیاد، در چرخش انرژی و مواد در طبیعت نقش مهمی دارند، پلانکتون نامیده می‌شوند.

انواع گیاهی این جانداران با جذب دی اکسید کربن و عمل فتوسنتز، مهمترین تولید کننده‌های اکسیژن می‌باشند. تقسیم بندی آن‌ها بر اساس محیط و زیستگاهشان می‌باشد.

پلانکتون‌ها در هر گروه از جانداران (پروکاریوت‌ها و یوکاریوت‌ها) مانند گیاهان، جانوران، باکتری‌ها و آغازیان قرار می‌گیرند و در اعماق و سطح اقیانوس‌ها، دریاها و آب‌های شیرین وجود دارند. علت وجود آن‌ها در سطح آب به دلیل میزان نیاز انواع آن‌ها به اکسیژن و نور خورشید می‌باشد.

پلانکتون به چه معناست؟

معنی واژه‌ی پلانکتون که ریشه یونانی دارد، چیزی است که حرکت از یک نقطه به نقطه‌ی دیگر دارد. این موجودات به عنوان اولین حلقه از زنجیره غذایی و مهمترین منبع غذایی برای بسیاری از جانداران آبزی، دارای اهمیت بسیار زیادی در دریاهای پر ماهی می‌باشند. حرکت و جا‌به‌جایی این موجودات به وسیله جریان آب و امواج آب‌ها می‌باشد و امکان شنا برای این جانداران آبزی وجود ندارد.

اندازه پلانکتون‌ها

بسیاری از این جانداران قابل روئیت با میکروسکوپ و برخی دیگر (مانند عروس دریایی) با چشم غیرمسلح دیده می‌شوند. از نظر اندازه می‌توان این موجودات را در دسته‌های زیر قرار داد.

اولتراپلانکتون‌ها : این گروه از پلانکتون‌ها با اندازه‌ی کمتر از ۲ میکرون، دارای گروه فمتوپلانکتون و پیکوپلانکتون می‌باشند. فمتوپلانکتون‌ها مانند ویروس‌ها دارای اندازه‌ی 0/2 میکرون و کوچکتر بوده و ویریوپلانکتون مثالی از آن است. پیکوپلانکتون‌ها مانند باکتری‌ها دارای اندازه ی 0/2 تا ۲ میکرون بوده و سبزتباران یا کلروفیتا نمونه‌ای از آن‌هاست.

نانوپلانکتون‌ها : این نوع از پلانکتون‌ها دارای اندازه‌ی ۲ تا ۲۰ میکرون بوده و درصد بالای تولیدات اولیه‌ی اقیانوس‌ها را تشکیل می‌دهند. دیاتوم‌ها مثالی از این قسم هستند.

میکروپلانکتون‌ها : اندازه‌ی این نوع، ۲۰ تا ۲۰۰ میکرون بوده و فیتوپلانکتون‌ها نمونه‌ای از آن‌ها می‌باشند.

اولتراپلانکتون‌ها، نانوپلانکتون‌ها و میکروپلانکتون‌ها مهمترین انواع پلانکتون‌های تولید کننده اولیه و انجام دهنده‌ی عمل فتوسنتز می‌باشند.

ماکروپلانکتون‌ها : اندازه این نوع از جانداران بین ۲۰۰ تا ۲۰۰۰ میکرون بوده و زئوپلانکتون‌هایی مانند شانه دار دریای خزر از این نوع می‌باشد. نرم تنان پروانه آسا مثالی دیگر از این دسته می‌باشند.

زیستگاه پلانکتون‌ها

محل زندگی پلانکتون‌ها در اقیانوس‌ها، دریاها، رودخانه‌ها و حوضچه‌ها (آب‌های شور و شیرین) و میزان حضور آن‌ها در قسمت‌های مختلف آب‌ها با توجه به تغییر فصل‌ها و تغییر مقدار نور، متفاوت خواهد بود.

میزان شفافیت آب نشان دهنده‌ی حضور کمتر پلانکتون‌ها در آن می‌باشد. دو عامل در میزان فراوانی پلانکتون‌ها در جاهای مختلف آب‌ها تأثیرگذار می‌باشد. یکی میزان نور و دیگری میزان مواد مغذی می‌باشد. هر چه نور و مواد غذایی بیشتری باشد پلانکتون بیشتری حضور دارد. اما در مناطق گرمسیری چون مواد غذایی (نیترات، فسفات و سیلیکات) کم می‌باشد، با وجود نور بیشتر در این مناطق، پلانکتون کمتری وجود خواهد داشت.

انواع پلانکتون‌ها

پلانکتون‌ها در سه گروه فیتوپلانکتون‌ها (شامل گیاهان میکروسکوپی و باکتری‌ها)، زئوپلانکتون‌ها (شامل جانوران میکروسکوپی) و ماکروزئوپلانکتون‌ها (ماهی‌ها، تخم‌ها و لاروهای بی‌مهرگان) می‌باشند.

فیتوپلانکتون‌ها

فیتوپلانکتون‌ها گیاهان ریز و تک سلولی هستند که در تنظیم مقدار کربن جو نقش دارند و هم جزء اولیه در زنجیره غذایی دریایی می‌باشند. فراوانترین پلانکتون‌ها و مهمترین فتوسنتزکننده‌ها، فیتوپلانکتون‌ها می‌باشند. به فیتوپلانکتون‌ها میکروجلبک نیز می‌گویند. اهمیت و تأثیری که فیتوپلانکتون‌ها بر حیات دارند بسیار است. بیشتر از ۵۰ درصد اکسیژن جو توسط آن‌ها تأمین می‌شود، تنظیم و کنترل میزان دی اکسید کربن جو و آب، به عنوان یک تأمین کننده مهم در چرخه غذایی دریایی، حفظ تعادل چرخه کربن و موارد دیگر از تأثیرات آن‌ها می‌باشد.

دیاتوم‌ها و داینوفلاژله‌ها دو نوع عمده این موجودات هستند که اساس تقسیم بندی آن، فراوانی فیتوپلانکتون‌ها می‌باشد. دیاتوم‌ها ریزجلبک‌های تک سلولی و شیشه‌ای هستند که به رنگ زرد بوده و دارای شکل‌های مختلفی چون سوزنی، دیسکی و زنجیره‌ای می‌باشند. داینوفلاژله ها نیز با رنگ قرمز، دارای دو فلاژن برای حرکت خود می‌باشند. این دسته که هم به گیاهان شباهت دارند و هم به جانوران، با زیاد شدن جمعیت‌شان در یک منطقه، باعث رنگ قرمز آب و سمی شدن آن می‌شوند. ماهی‌ها و صدف‌ها در این مناطق سمی تلف می‌شوند.

انواع دیگری از فیتوپلانکتون‌ها به نام سیانوباکتری‌ها می‌باشند که سمی و فتوسنتز کننده هستند. به سیانوباکتری‌ها جلبک‌های سبز – آبی نیز می‌گویند. کوکولیتوفور نوع دیگری از فیتوپلانکتون‌ها هستند که تک سلولی بوده و دارای پوشش آهکی می‌باشند.

زئوپلانکتون‌ها

زئوپلانکتون‌ها در اقیانوس‌ها و دریاچه‌ها زندگی می‌کنند به طوری که  حتی در قسمت‌های عمیق آب‌ها نیز وجود دارند. با این که این موجودات می‌توانند شنا کرده و به اندازه چند صدمتر توانایی جا به جایی عمودی داشته باشند، ولی در مقابل امواج بزرگ نمی‌توانند مقاومت کنند. مروپلانکتون‌ها نوعی از زئوپلانکتون می‌باشند که شامل نرم تنان، سخت پوستان، خارپوستان، حشرات، کرم‌های دریایی و… می‌باشند و بیشتر در عمق آب زندگی می‌کنند. خرطوم داران، پاروپایان و پیکان کرم‌ها مثال‌هایی از این نوع پلانکتون می‌باشند.

زئوپلانکتون‌ها از لحاظ اندازه به دو دسته‌ی میکروزئوپلانکتون (دارای اندازه‌ی کمتر از ۲۰۰ میکرون) و مزوزئوپلانکتون‌ها (دارای اندازه‌ای بزرگتر از ۲۰۰ میکرون) می‌باشند. از مزوزئوپلانکتون‌ها می‌توان به میگوها، ماهی‌ها، ماهی‌های ژلاتینی و لارو دوزیستان اشاره کرد.

اهمیت و فایده‌های پلانکتون‌ها

پلانکتون‌ها به عنوان مهم‌ترین منبع غذایی برای جانداران دریایی بوده و  حساسیت بالایی نسبت به تغییرات محیط زندگی خود دارند. بر این اساس برای این که سلامت محیط زیست دریاها سنجیده شود، از آن‌ها استفاده می‌شود. یکی از نقش‌های مهم پلانکتون‌ها در تشکیل نفت می‌باشد. یکی دیگر از نقش‌های پلانکتون‌ها شرکت در چرخه کربن با حذف دی اکسید کربن از جو می‌باشد که با این فرآیند از گرم شدن زمین جلوگیری می‌شود.

اکسیژنی که توسط این موجودات در طی میلیون‌ها سال تولید شده است (۵۰ تا ۸۵ درصد)، در حیات بشر بسیار مهم می‌باشد. نوعی از پلانکتون‌ها به نام باکتروپلانکتون‌ها، می‌توانند برای تغذیه خود از بقایای موجودات زنده استفاده کنند که همین نقش آن‌ها می‌تواند در برگشت مواد معدنی به چرخه غذایی دریاها مهم باشد.

جانورانی که پلانکتون ها را می خورند؟

آبزیان از پلانکتون‌های تک سلولی گرفته تا جلبک‌ها به عنوان غذا استفاده می‌کنند. پلانکتون‌های جلبکی به عنوان منابع غذایی برای گربه ماهی‌ها، میگو و ماهی‌های لجن خوار می‌باشند. زئوپلانکتون‌ها نیز منابع غذایی برای ناجورپایان، پاروپایان، مرجان دریایی، حلزو‌ها و ماهی‌ها می‌باشند.

تصویری از پلانکتون واقعی در دریا

پلانکتون‌ها اجزای بسیار مهم اکوسیستم آبی هستند. پلانکتون‌ها تولیدکنندگان اولیه در اکوسیستم‌های آبی هستند و پایه زنجیره غذایی را تشکیل می‌دهند. آنها بخش قابل توجهی از اکسیژن زمین را از طریق فتوسنتز تولید می‌کنند. فیتوپلانکتون دی اکسید کربن را جدا می‌کند و به تنظیم سطح کربن اتمسفر کمک می‌کند. این موجودات نقش مهمی در چرخه مواد مغذی در محیط‌های آبی دارند.

تغییرات در جمعیت فیتوپلانکتون‌ها به عنوان شاخصی از سلامت محیطی و اثرات تغییرات آب و هوایی عمل می‌کند. آنها از شیلات تجاری حمایت می‌کنند و به صنایع مختلف از جمله آبزی پروری و داروسازی کمک می‌کنند. پلانکتون‌ها با حذف دی ‌اکسید کربن از آب‌‌های سطحی و انتقال آن به اعماق اقیانوس، جایی که می‌‌توان آن را برای مدت طولانی ذخیره کرد، نقش مهمی در چرخه کربن اقیانوسی بازی می‌کند.

وقتی فیتوپلانکتون‌ها می‌میرند یا توسط زئوپلانکتون‌ها مصرف می‌شوند، بخشی از کربن آلی تولید شده به کف اقیانوس فرو می‌رود. این فرآیند به پمپ بیولوژیکی معروف است. کربن را از سطح اقیانوس به لایه‌ های عمیق‌تر منتقل می‌کند، جایی که می‌‌توان آن را برای دوره‌های طولانی، احتمالاً برای هزاران سال ذخیره کرد.

فیتوپلانکتون، متشکل از موجودات فتوسنتزی میکروسکوپی، نقش حیاتی در اکوسیستم‌های آبی ایفا می‌کند. این تولیدکنندگان اولیه سهم قابل توجهی در تولید اکسیژن دارند و به عنوان پایه و اساس زنجیره غذایی دریایی عمل می‌کنند. دو نوع اصلی، دیاتوم‌ها و داینوفلاژلات‌ها، عملکردهای اکولوژیکی متنوعی را نشان می‌دهند، بر چرخه مواد مغذی و ترسیب کربن تأثیر می‌گذارند. درک فیتوپلانکتون برای ارزیابی سلامت اکوسیستم آبی و پاسخ به تغییرات محیطی مهم است.

جهت مطالعه بیشتر:

اهمیت پلانکتون‌ها در تغذیه میگو

نگارنده: ساراپارسا کارشناس ارشد شیلات گرایش تکثیر و پرورش