مقدمه

روش های تولید خوراک دارای فن‌آوری و تجهیزات بسیار گران بوده و هزینه تولید را بالا میبرد. در کنار هزینه های تولید، به دلیل محدودیت در زمینه تهیه نهاده هایی مانند پودر ماهی و منابع پروتئین گیاهی قیمت ها به‌شدت افزایش یافته است. لذا استفاده هوشمندانه در بهره برداری حداکثری از غذای خریداری‌شده اجتناب ناپذیر است و در غیر این صورت مسلماً آبزی‌پروری توجیه اقتصادی نخواهد داشت.

غذای بی‌کیفیت سبب کاهش اشتها و عدم تمایل ماهی/ میگو به مصرف می‌گردد. نرخ رشد پائین، ضریب تبدیل غذایی بالا و نهایتاً ایجاد تلفات از دیگر عوارض آن می‌باشد. دلیل تولید غذای بی‌کیفیت را می‌توان در مواد اولیه، فرمولاسیون خوراک و نقص در خط تولید جستجو کرد که مسئولیت این عوامل بر عهده کارخانه تولیدکننده است؛ اما نحوه نگهداری در انبار و مدیریت تغذیه بر عهده آبزی پرور می‌باشد و حتی در صورت مطلوبیت کیفی غذا، هرگونه سهل انگاری در این زمینه سبب بروز مشکل خواهد شد.

انواع غذای آبزیان

در صنعت، دسته بندی و تقسیم انواع خوراک بر اساس آئین نامه ها و دستوالعمل های سازمان دامپزشکی و سازمان استاندارد صورت می‌گیرد. اگرچه کلیت موضوع در بین همه بخش ها یکسان است اما هر کارخانه بر اساس سلیقه و نیاز مشتری تغییراتی را در سایز، محتوای مواد مغذی و دیگر موارد ایجاد می نماید.

شاخص های تعیین کیفیت خوراک

• کیفیت تغذیه ای: قابلیت خوراک در راستای تأمین نیازهای غذائی آبزی مورد پرورش.
• کیفیت فیزیکی: تولید حداقل میزان خاکه که از آن به‌عنوان مقاومت فیزیکی نیز نام میبرند.
• کیفیت بهداشتی: عدم وجود مایکوتوکسین ها، میکروارگانیزم ها و کپک در زمان تغذیه آبزی با خوراک
• کیفیت حسی: این شاخص ویژه آبزی بوده و شامل بو، طعم و مزه و ظاهر پلت که آبزی را به غذا گیری ترغیب نماید.

توضیحات تکمیلی

تشخیص کیفیت خوراک از نظر فیزیکی می‌تواند در مزرعه صورت گیرد. تعیین کیفیت حسی نیز بامشاهده میزان علاقه آبزی به غذا گیری و هجوم آن‌ها برای تغذیه (قزل آالا) و مصرف حداکثری خوراک در حداقل زمان (میگو) قابل‌بررسی میدانی توسط پرورش‌دهنده است؛ اما بررسی کیفیت تغذیه ای و بهداشتی خوراک نیازمند وجود آزمایشگاه است که معمولاً در مزارع وجود ندارد.

شکل 1. عوامل اصلی فساد و کاهش کیفیت خوراک در مزرعه پرورش ماهی و میگو

علائم هشداردهنده برای آبزی پروران

1. مسمومیت با آفلاتوکسین علائمی شبیه کمبود ویتامین بروز می‌دهند که با ویتامین درمانی رفع نخواهد شد.
2. بیماری که نه عفونی است و نه مسری و محدود به گروه یا تمام گله ماهی/میگو است.
3. توسعه آهسته بیماری، کاهش اشتها، کاهش نرخ رشد و سلامت و نهایتاً آغاز تلفات
4. آغاز بیماری / تلفات و یا بروز مشکل بعد از استفاده از هر نوع خوراک جدید
5. عدم جداسازی پاتوژن عامل بیماری در زمان ایجاد تلفات چشمگیر
6. عدم پاسخ به دارودرمانی و ضدعفونی در مواقع بروز تلفات

کنترل کیفیت

از موارد بسیار مهم در مدیریت تغذیه، کنترل کیفیت غذای مصرفی است. کنترل کیفیت شامل مجموعه عملیاتی نظیر اندازه‌گیری یا آزمون روی خوراک است تا مشخص شود مشخصات آن با استانداردهای موردنظر آبزی‌پروری مطابقت دارد یا خیر. در آبزی‌پروری، مدیر موفق کسی است که خوراک موردنیاز خود را در مراحل خرید، انبارداری و مصرف، کنترل نموده و در مرحله پرورش، ارزیابی را به‌طور مستمر ادامه دهد.

 شکل 2. مراحل مهم جهت کنترل کیفی خوراک متوسط آبزی پرور

نکات مهم در مرحله خرید

1. از کارخانه‌های معتبر خرید کنید.
2. کیسه‌های خوراک باید سالم و وزن آن‌ها مطابق مندرجات باشد.
3. از تاریخ تولید محموله خریداری‌شده بیش از دو هفته نگذشته باشد.

نکته: همواره از دو برند یکی اصلی و دیگری فرعی معتبر استفاده کنید. وجود برند فرعی به شما کمک می‌کند تا کارایی برند اصلی را بسنجید. در زمان بروز مشکل نیز می‌توانید سریعاً دلیل آن‌که بیماری یا مشکل کیفی خوراک است را تشخیص دهید.

نکات مهم در مرحله انبارداری

• مدیریت انبار شامل نشانه‌گذاری بر اساس زمان ورود و تاریخ انقضاء خوراک خریداری‌شده.
• اولویت مصرف با کیسه‌هایی است که تاریخ ورود آن‌ها به انبار قدیمی‌تر است.
• محل انبار خوراک باید به‌صورت خنک، خشک، تمیز و بدون از نور آفتاب باشد.
• کیسه‌های خوراک را روی پالت‌های پلاستیکی و بافاصله مناسب از دیوار و کف قرار دهید.
• بیش از 5 کیسه خوراک را بر روی‌هم قرار ندهید و بین پالت‌ها نیز فاصله مناسب را رعایت کنید.
• کیسه‌های خوراک را پرتاب نکنید زیرا باعث پارگی کیسه‌ها، شکستن پلت ها و ایجاد خاکه می‌گردد.
• از ابزار لازم برای حذف حیوانات موذی و حشرات استفاده کنید.
• از خوابیدن، سیگار کشیدن و استراحت کارگران در انبار خوراک جلوگیری کنید.

نکات مهم در مرحله ارزیابی کیفی

1. همواره بین کیفیت دو بچ خوراک به دلیل تفاوت در مواد اولیه، مراحل فرآوری و انبارداری تفاوت وجود دارد.
2. حتی در یک بچ خوراک کیفیت به دلیل عدم میکس یکسان و تغییرات در تنظیمات دستگاه‌ها تفاوت وجود دارد.

در آنالیز شیمیایی به ترکیب شیمیایی، آفلاتوکسین‌ها، عدد پر اکسید و تعداد باکتری و قارچ باید توجه کرد.

روش‌های جایگزین زیر برای ارزیابی کیفی خوراک توسط آبزی پرور پیشنهاد می‌گردد:

شکل 3. مراحل ارزیابی خوراک توسط آبزی پرور

روش‌های کاربردی ارزیابی خوراک در مزرعه

با انجام بعضی روش‌ها وضعیت فعلی خوراک مشخص و تا حد ممکن بررسی و تشخیص تغییرات اساسی بین سری‌های مختلف خوراک و حتی بین کیسه‌های هر سری خوراک خریداری‌شده فراهم می‌شود. برای نمونه‌برداری باید حداقل از هر سری خوراک %10 مورد نمونه‌برداری تصادفی قرار گیرند. دقت نمایید از هر سری خوراک خریداری‌شده 100 گرم را در کیسه پلاستیکی ریخته و به‌عنوان نمونه نگهداری نمایید. در کل موارد قابل‌بررسی در شکل زیر به‌صورت خلاصه ارائه می‌گردند.

شکل 4. روش‌های کاربردی ارزیابی خوراک در سطح مزرعه

طعم و بو

1. خوراک فاسد بوی ترشیدگی، تعفن، تلخی و فساد می‌دهد که حاکی از فساد چربی و رشد قارچ و کپک است.
2. غذای تازه و حاوی پروتئین مناسب، بوی پودر حیوانی مانند ماهی و میگو می‌دهد.
3. فساد باکتریایی سبب ایجاد بوی آمونیاک یا سولفوره در غذا می‌گردد.
4. خوراک مانده و کهنه بوی نا گرفتگی و نامطلوب دارد.

دما

دمای درون کیسه‌های غذا در حالت عادی باید به‌اندازه دمای محل نگهداری باشد. رشد قارچ، کپک و باکتری در غذا سبب افزایش دمای درون کیسه‌ها می‌گردد. در مواقعی که احساس کردید کیسه‌های خوراک گرم‌تر از حد معمول به نظر می‌رسند مسلماً آلودگی درون کیسه‌ای درحال‌توسعه است.

رطوبت و سختی پلت

1. میزان نم و رطوبت در خوراک را می‌توان با لمس کردن و فشار بر پلت ها از روی کیسه بررسی نمود.
2. تعدادی پلت را درون قوطی انداخته و تکان دهید. صدای خوراک با رطوبت بالا حالتی بم دارد.
3. غذاهای حاوی سطوح رطوبت بالا نرم بوده و به‌راحتی شکل خود را از دست می‌دهند.
4. پلت‌های حاوی رطوبت بالا به‌راحتی در کیسه خوراک تکان نمی‌خورند.

میزان خاکه خوراک

1. منبع خاکه خوراک از فرایند تولید ضعیف، حمل‌ونقل غیراستاندارد و نگهداری طولانی‌مدت می‌باشد.
2. کل محتوای کیسه را با مش کمتر از 1 میلی‌متر الک کنید. خاکه باید کمتر از %3 وزن کیسه باشد.
3. خاکه‌های ناشی از فرایندهای مکانیکی غیراستاندارد معمولاً در ته‌کیسه جمع می‌شوند.
4. خاکه‌های ناشی از فرایند فساد در بین پلت ها و در سرتاسر کیسه پراکنده‌اند.
5. خاکه بالا سبب حذف مواد مغذی و آلودگی آب محیط پرورش می‌شوند.

رنگ خوراک

1. عدم یکسان بودن رنگ در کیسه به دلیل میکس ضعیف و تغییرات دمای پخت در زمان تولید است.
2. خوراک‌های پخته نشده به میزان مطلوب، معمولاً رنگی روشن اما خوراک‌های سوخته رنگی تیره دارند.
3. غذاهای سوخته رنگ مطلوب و خوشمزگی لازم را ندارند و ویتامین‌های آن به‌خوبی حفظ نشده است.
4. پلت‌های در معرض آلودگی، تیره و به‌مرورزمان و با توسعه آلودگی سفیدتر می‌شوند.
5. غذاهای پخت نشده، دوام کمتری در آب و هضم پذیری کمتری در بدن دارند.

اندازه پلت و میزان یکنواختی

1. اختلاف در سایز مختلف پلت سبب هدر رفت مواد مغذی می‌گردد. دلیل این امر کنترل کیفی ضعیف در کارخانه است.
2. شکستن پلت ناشی از ضعف خط تولید و فرمول جیره و حمل‌ونقل و جابه‌جائی نادرست کیسه‌های خوراک است.</li>
3. پلت‌های شکسته پایداری اندکی در آب داشته و میزان خاکه زیادی تولید می‌کنند که سبب آلودگی آب می‌گردد.

اندازه مواد اولیه

1. در پلت ها نباید ذرات مواد اولیه هویدا باشد و وجود این ذرات درشت نشان از فرایند ضعیف آسیاب است.
2. نتیجه این امر عدم پایداری در آب و کاهش هضم پذیری خوراک می‌باشد.

وجود حشرات و مواد خارجی

1. وجود مواد خارجی مانند پلاستیک، کاغذ، آهن و… نشان از کنترل کیفی ضعیف در فرایند تولید در کارخانه است.
2. وجود حشرات، تخم و لارو آن‌ها نشان از ماندگی غذا و یا شرایط نگهداری بسیار بد است.

در صورت ملاحظه چنین وضعیتی باید بلافاصله خوراک امحا شود.

روش‌های بررسی پایداری خوراک در آب

پایداری مناسب پلت در آب سبب کاهش زمان متلاشی شدن فیزیکی و رهاسازی مواد مغذی می‌گردد. نوع همبند، نوع فرمول جیره، اندازه مواد مورداستفاده و درجه پخت در میزان پایداری در آب مؤثر هستند. در جیره‌های مختلف و بر اساس نوع آبزی هدف، میزان ماندگاری خوراک در آب متفاوت است که دراین‌بین بیشترین زمان ماندگاری مربوط به خوراک میگو می‌باشد زیرا میگوها سرعت تغذیه بسیار پائینی دارند.

در بسیاری از مزارع میگو، میزان بقاء پلت به طرق زیر مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. ساده‌ترین راه، ریختن مقداری پلت در یک لیوان آب و محاسبه زمان متلاشی شدن آن است. راه دیگر بستن تعدادی پلت به یک نخ و آویزان کردن در آب است تا بتوان زمان متلاشی شدن و شکستن پلت را محاسبه نمود.

میزان خوشمزگی

مصرف خوراک در حداقل زمان ممکن سبب کاهش آلودگی آب و کارایی بیشتر از آن می‌گردد. لذا در کنار زمان ماندگاری، باید از موادی در جیره استفاده کرد تا طعم و بوی خوبی به غذا داده و اشتهای آبزی را تحریک نماید. لذا استفاده از آمینواسیدهایی مانند گلوتامیک اسید، روغن ماهی، آرد میگو، بتائین، مانان الیگوساکاریدها، مخمر و نوکلئوتیدها در فرمولاسیون جیره می‌تواند سبب تحریک اشتها و افزایش سرعت غذا گیری ماهی و میگو گردد. همچنین تازگی و کیفیت مطلوب نهاده‌های مورداستفاده در جیره نقش مهمی دررسیدن به این هدف دارد.

مدیریت بحران

وقتی یک خوراک مشکوک به مشکل‌آفرینی است، در اولین اقدام باید کلیه خوراک‌های خریداری‌شده از آن برند را بررسی و داده‌های حداقل 8 هفته قبل مربوط به‌سلامت و میزان رشد آبزیان مورد بازبینی قرار گیرد. اگر مشکل‌آفرینی  تائید شد گام اول باید به‌طور موقت از سایز کوچک‌تر تا تأمین خوراک مناسب استفاده کرد زیرا کیفیت مواد اولیه در سایزهای کوچک خوراک بالا است. در مرحله بعد باید برند مصرفی تغییر یابد و یا محموله دیگری خریداری نمود. اگر تغییر نوع غذا سریعاً امکان‌پذیر نیست، کاهش میزان جیره روزانه و غنی‌سازی آن با مکمل ویتامین و آمینواسید راهکار موقت می‌باشد. موارد فوق مربوط به زمانی است که خوراک کپک‌زده و یا فاسد نباشد و در این صورت، تغذیه آبزیان باید سریعاً متوقف و کلیه خوراک‌ها امحاء گردد.

توجه به موارد زیر می‌تواند مفید باشد:

• سیستم‌های فوق متراکم و متراکم، بیشتر از کیفیت بد غذا آسیب می‌بینند.
• اغلب مشکلات مربوط به کیفیت غذا در طول استفاده از غذای رشد و پایانی رخ می‌دهد.
• عدم توجه به سایز غذا و آبزی، می‌تواند کارایی یک غذای باکیفیت را به‌شدت کاهش دهد.
• مدیریت تغذیه و توجه به میزان غذای مصرفی روزانه آبزیان از موارد بسیار مهم مدیریتی می‌باشد.

مشکلات مرتبط با رشد، ضریب تبدیل غذایی و سلامت آبزیان ممکن است توسط سایر عوامل مانند عوامل محیطی، وجود عامل بیماری‌زا و کیفیت پائین غذا متأثر گردد و مسلماً یافتن یک دلیل برای این‌همه مشکل منطقی نیست. لذا باید با بهبود کیفی خوراک، بهبود کیفی آب، بهداشت آبزیان و اجتناب از عوامل مولد استرس بحران را مدیریت نمود.

نتیجه‌گیری کلی

مدیریت کیفی خوراک در مزرعه برای موفقیت آبزی‌پروری ضروری است. این موضوع شامل مدیریت خرید آن، مدیریت انبارداری، ارزیابی کیفی و مدیریت تغذیه می‌باشد. مشکلات کیفی غذا، در برخی موارد حتی با کنترل کیفی قوی کارخانه تولیدکننده ممکن است رخ دهد. برای یک آبزی پرور، چیزی که مهم است توانائی جلوگیری از اثرات این مشکلات بر آبزیان موجود با یک تصمیم سریع و مدیریت صحیح است. این قابلیت مسلماً از ضرر و زیان اقتصادی جلوگیری خواهد کرد.

توصیه

پرورش‌دهنده مبالغ سنگینی بابت خرید غذا می‌پردازد لذا می‌تواند با مدیریت مناسب تغذیه و انبار، از هدر رفت و کاهش کیفیت خوراک خریداری‌شده جلوگیری نموده و حداکثر بهره‌وری از آن را به دست آورد. کیفیت خوراک از کارخانه تا مزرعه تضمین‌کننده کیفیت گوشت تولیدی و سود اقتصادی مناسب برای پرورش‌دهنده است.

مدیریت تغذیه

نگارنده: فرزانه امانی کارشناس ارشد تکثیر و پرورش آبزیان