1. بیماری سپتی سمی خونریزی دهنده ویروسی (VHS)

بیماری ناشی از این ویروس ” سپتی سمی ویروسی خونریزی دهنده ” خوانده می‌شود. اما این بیماری در ایران به  “بیماری خون ریزی پوزه” نیز معروف شده است.

سایر اسامی این بیماری عبارت است از بیماری اگتود، عفونت ورم کلیوی و اضمحلال کبد، آب آوردگی شکم قزل آلا، کم خونی قزل آلا، کم خونی کشنده قزل آلا.

عامل بیماری سپتی سمی خونریزی دهنده ویروسی

عامل این بیماری یک رابدو ویروس است. این ویروس به شدت به حرارت حساس می‌باشد. در دمای 60 درجه سانتی‌گراد در عرض پانزده دقیقه از بین می‌رود.در دمای صفر درجه سانتی گراد به مدت 24 ساعت ولی در 20- درجه سانتی گراد به مدت طولانی زنده می‌ماند. قزل آلای رنگین کمان در تمامی سنین حساس است با این حال در ماهیان کمتر از 6 ماه بیماری شدیدتر بوده و مرگ و میر بیشتری ایجاد می‌کند.

سپتی سمی خونریزی دهنده ویروسی چیست؟

سپتی سمی خونریزی دهنده ویروسی یک بیماری تقریبا فصلی است و بیشتر در زمستان و پائیز در دمای 10 درجه سانتی گراد اتفاق می‌افتد شیوع بیماری زمانی رخ می‌دهد که درجه حرارت آب در پایین‌ترین سطح خود قرار دارد. در بهار تلفات کمتر است و در تابستان تقریبا قطع می‌شود.

این ویروس در طبیعت و در شرایط پرورشی قادر است بصورت افقی از یک ماهی به ماهی دیگر و از طریق آب آلوده منتقل شود و گله ماهی را آلوده کند.

نحوه‌ی انتقال عامل بیماری سپتی سمی خونریزی دهنده ویروسی

• حضور ویروس در ادرار، ترشحات تناسلی تخمدان، اسپرم و مدفوع اعلام شده است. عامل بیماری از طریق آب یا تماس انتقال می‌یابد.
• پرندگان ماهیخوار می‌توانند نقش ناقل مکانیکی داشته باشند.
• بسته به نژاد ویروس، مقاومت آن در خارج از بدن میزبان متفاوت است. بیشترین مقاومت ویروس در 4 درجه سانتی گراد است.
• ویروس در 4 درجه سانتی‌گراد و در آب شور حاوی 1% سرم به مدت 10 ماه عفونت زایی خودش را حفظ می‌نماید.
• دوره کمون ( نهفتگی ) بیماری بستگی به دمای آب دارد و از 1 هفته تا 4 هفته متغییر است.

کنترل و درمان سپتی سمی خونریزی دهنده ویروسی

• هنوز واکسن قابل اعتماد و ارزان در دسترس نیست.
• مهار انتشار بیماری به کمک روش‌های بهداشتی و پیشگیرانه است.
• هنوز داروی موثر و کاربردی برای این ویروس‌ها در آبزی پروری معرفی نشده است.

علائم مهم این بیماری که در مزارع مشخص می‌شود عبارتند از:

• تیرگی کل بدن
• خونریزی وسیع در بافت‌ها و عضلات و غدد تناسلی
• شنای چرخشی
• اگزوفتالمی یک یا دو طرفه چشم همراه با خونریزی در کره چشم
• آویزان شدن مدفوع بصورت لوله‌ای و دوار و باریک و تیره از مخرج

زمان شیوع ویروس

زمستان و اوایل بهار در دمای ۱۰° به پایین.

2. بیماری نکروز عفونی لوزالمعده‌ای (IPN)

بیماری نکروز عفونی لوزالمعده ای که عامل آن ویروس IPNV  است. این ویروس یک ” بیرنا ویریده ” است .  بیماری سبب  “نکروز عفونی لوزالمعده ای قزل آلا ” یا بعبارتی “عفونت کشنده لوزالمعده” می‌گردد. در این بیماری، لوزالمعده مهم‌ترین عضوی از ماهی است که آسیب می‌بیند، این بیماری بخصوص برای ماهیان جوان و در سیستم‎‌های پرورشی و بخصوص سیستم‎ پرورش متراکم بچه ماهی بسیار مسری است.

تلفات بیماری نکروز عفونی لوزالمعده‌ای

تلفات این بیماری معمولا بین 10تا 90 درصد است اما می‌توان به صد در صد نیز افزایش یابد و به عوامل مختلفی مثل سروتیپ ویروس، شدت آلودگی (تعداد ویروس) و خصوصیات میزبان، مثل سن ماهی و میزان حساسیت و آسیب پذیری ماهی‌ها ( سوء تغذیه و استرس ) بستگی دارد و شدت تلفات علاوه برموارد مذکور به کیفیت آب، عوامل محیطی و رعایت اصول و موازین بهداشتی در کارگاه و بخصوص آب سالم ورودی به گارکاه دارد.

شیوع بیماری نکروز عفونی لوزالمعده‌ای

ویروس در مدفوع، اسپرم و مایع تخمدانی ماهیان آلوده یافت می‌شود و از طریق آب بین ماهیان منتشر می‌شود. غالبا در بچه ماهی‌ها عوارض و تلفات شدیدتر و در بالغین فرم مزمن بیماری غالب‌تر و مقاومت به ویروس افزایش می‌یابد.

این بیماری در گونه‌های متفاوتی از ماهیان همچون قزل آلای رنگین کمان، قزل آلای خال قرمز و قهوه‌ای، ماهی آزاد آتلانتیک، ماهی دم زرد، توربوت، هالیبوت، ماهی روغن، کپور، مار ماهی، انواعی از دو کفه‌ای‌ها و چند گونه دیگر شایع است.

علائم ظاهری بیماری نکروز عفونی لوزالمعده‌ای 

• تیرگی بدن
• بادکردگی شکم
• شنای دوار یا مارپیچی
• بی‌اشتهایی
• تلفات شدید
• اگزوفتالمی(بیرون زدگی چشم)
• خونریزی احشایی

بیماری نه تنها قابل انتقال بین گله است بلکه قابل انتقال به نسل بعد است.

کشورها سعی دارند از طریق معدوم سازی و کنترل نقل و انتقالات آبزیان، آن را ریشه کن کنند. ضمنا ضدعفونی سطح تخم هرچند سبب کاهش بروز بیماری می‌شود اما بطور موثر از انتقال بیماری به نسل بعد جلوگیری نمی‌کند. در ضمن با کاهش تراکم تا حدودی از شدت تلفات می‌توان کاست. دوره نهفته بیماری(کمون) ناشی از این ویروس در دمای 12 درجه سانتیگراد 6 تا 10 روز می‌باشد. تلفات بالا معمولا در دمای 10 الی 14 درجه سانتیگراد ایجاد می‌شود.

3. ویروس نکروز عفونی بافت خونساز (IHN)

این ویروس از عوامل عفونت‌زای مسری قزل آلای رنگین کمان و ماهی آزاد ساکن در آب شور و شیرین است. ماهیان زیر دو ماه حساس و با افزایش سن، این حساسیت کمتر می‌گردد. این ویروس در خانواده رابدوویروس‌ها و در جنس نیماویریده قرار دارد و می‌تواند تلفات سنگین در مزارع پرورش قزل آلا رنگین کمان ایجاد کند.

بیماری اغلب در دمای 8 الی 18 درجه گزارش شده، ولی در مواجه میزبان حساس با عامل بیماری می‌توان در دمای 3 الی 18 درجه سانتیگراد بیماری را القا نمود.

ویژگی‌های ویروس نکروز عفونی بافت خونساز

1. به اسید و اتر حساس است و از این ترکیبات می‌تواند بعنوان ضدعفونی کننده استفاده کرد.
2. قادر است حداقل به مدت 1 ماه در آب شیرین و دمای پایین مخصوصا در آب حاوی ترکیبات آلی زنده بماند.
3. این ویروس به خشکی حساس بوده و سریعا توسط مواد ضدعفونی کننده رایج غیرفعال می‌گردد.
4. پیش بینی می‌شود که خشکاندن استخر و ضدعفونی آن با ضد عفونی کننده‌های رایج در پاکسازی استخر موثر باشد.

راه‌های انتشار ویروس نکروز عفونی بافت خونساز

ویروس از طریق ادرار و مدفوع، اسپرم و ترشحات تخمدانی و حتی موکوسی در آب انتشار می‌یابد.

آزاد ماهیان از جمله قزل آلای رنگین کمان، ماهی آزاد قرمز، قزل آلای حلق بریده، ماهی آزاد اطلس ( اصیل )، قزل آلای قهوه‌ای، ماهی آزاد سیاه، شگ ماهی آزاد، ماهی آزاد گیلاسی (ژاپنی)، ماهی آزاد نقره‌ای، ماهی آیو، گونه‌ای تاس ماهی، ماهی روغن، شگ ماهی، مارماهی اروپایی، و چند گونه دیگر به این ویروس حساس‌اند و حساسیت لارو ماهیان بیشتر از بالغین می‌باشد.

عامل بیماری

عامل بیماری، از طریق آبشش یا قاعده باله‌ها وارد بدن ماهی میزبان شده و سبب عفونت می‌شود متعاقب آن تعداد فراوانی ویروس در اندام‌های داخلی ماهی مثل کلیه و طهال تولید و آزاد می‌گردد. میزان تلفات، به شدت بیماری، شرایط استخر مثل دما، تراکم و سن ماهیان مربوط می‌شود و از چند درصد تا 95% متفاوت است.

پراکنش ویروس نکروز عفونی بافت خونساز

بیماری بومی غرب آمریکای شمالی( کانادا ) است اما امروزه در اروپا و آسیا دیده می‌شود. انتقال عفونت از طریق آب و از ماهی بیمار به سایر ماهیان گله رخ می‌دهد. اطلاعات محدودی، تاکید بر انتقال عمودی بیماری یعنی از مولدین به نسل بعد دارد. بهتر است برای ضدعفونی تخم‌ها، از یدوفر استفاده شود. ابتلا به این ویروس سبب بر هم خوردن تعادل اسمزی ماهی، ادم، خونریزی، تکثیر ویروس در سلول‌های دیواره مویرگی ماهی، بافت خونساز و سلول‌های کلیوی ماهی و بالاخره بروز علائم بیماری می‌شود.

روش‌های مهار، پیشگیری و کنترل این بیماری

1. بکارگیری اصول و دستورالعمل‌های بهداشتی
2. ضدعفونی سطح تخم با مواد گندزدا در طی تکثیر
3. استفاده از آب تصفیه شده و آب سالم ( فاقد عوامل عفونی) برای سالن انکوباسیون
4. از واردات تخم یا مولدین آلوده به کشور یا نقل و انتقالات مشکوک بین کارگاهی باید پرهیز شود.
5. استرس به ماهیان باید به حداقل رسانده شود.
6. حتی الامکان از آب پاکیزه چشمه یا چاه در کارگاه استفاده شود و یا از آب تصفیه و ضد عفونی شده با نور فرابنفش و یا ازن استفاده گردد.

توصیه‌هایی جهت مبارزه با بیماری‌های ویروسی

 کنترل بیماری براساس روش‌های پیشگیری ذیل قابل انجام است:

• اعمال مقرارت قرنطینه‌ای و عدم حمل و نقل ماهیانی که گواهینامه بهداشتی ندارند.
• اعمال مدیریت بهداشتی در مزرعه از جمله:

1. ضد عفونی استخرها و وسایل با آهک، فرمالین و سایر مواد ضدعفونی کننده مناسب
2. بهبود شرایط محیطی و بهداشتی مزرعه
3. اطمینان از عدم ورود ماهی آلوده به مزرعه
4. خارج کردن سریع ماهیان مرده یا مبتلا دارای علائم بیماری
5. دفن بهداشتی ماهیان مبتلا و پوشاندن آنها با آهک زنده در مکان‌های ویژه ( نسبت 1/1 آهک در چاله‌ای به عمق 50 سانتی متر تا 100 سانتی متر)

• بهره گیری از ترکیب فرمالین و سولفات مس: کاربرد دو ترکیب شیمیایی جهت درمان و پیشگیری از برخی بیماری‌های باکتریایی، قارچی و انگلی و نیز مبارزه با بیماری‌های ویروسی در بچه ماهیان قزل آلا و ماهیان پرواری می‌تواند موثر باشد. اما بسیار سمی‌اند و باید با مراقبت مصرف شوند.
• می‌توان از فرمالین یا آهک جهت ضد عفونی ماهیان مولد با ارزش جهت پیشگیری از بیماری استفاده نمود.
• حصار کشی مزارع پرورش ماهی با بهره‌گیری از سیم‌های نایلونی جهت محافظت از پرندگان مهاجر و مرغان ماهخیوار.
• پیشگیری از فرار ماهیان حامل ویروس از استخر به سایر استخرها یا از کارگاه به محیط زیست.
• استفاده از ماشین‌های حفاظت شده برای حمل و نقل ماهیان.
• احیای مجدد مزارع آلوده با ماهیان مولد عاری از ویروس پس از ضدعفونی آب.
• استفاده از تخم و بچه ماهی بدست آماده از مولدین عاری از ویروس(SPF)
• استفاده از مولدین اصلاح شده (مقاوم به بیماری SPR)
• پرورش گونه‌هایی با حساسیت کمتر نسبت به بیماری مثل ماهی آزاد سیاه و ماهی آزاد نقره‌ای.
• بهبود تغذیه و تأمین ویتامین‌های A ،E و گروه B و استفاده از پروبیوتیک‌ها و محرک‌های ایمنی مفید که در کاهش شدت آلودگی موثرند.

نگارنده: ساراپارسا کارشناس ارشد شیلات گرایش تکثیر و پرورش آبزیان