عارضه سرقرمزی یکی از مشکلات عمده در پرورش میگو باعث وجود آمدن رنگ نارنجی یا قرمز در بخش سروسینه است(شکل 1). این عارضه تأثیری بر سلامت، بو و طعم میگو ندارد و تنها یک نقص ظاهری محسوب می‌شود. سرقرمزی باعث بد شدن ظاهر میگو وکاهش قیمت آن در بازارهای فروش میگو با سر می‌شود. این عارضه همه سالِ حدود 20 الی 30 درصد از محصول میگوی پرورشی صادراتی کشور را درگیر نموده است.

شکل 1. میگوهای سفید غربی دارای درجه متفاوت سرقرمزی( سمت راست) و میگوهای سالم ( سمت چپ)

آشنایی با ساختار و عملکرد هپاتوپانکراس

هپاتوپانکراس به‌عنوان عضوی از دستگاه گوارش در بندپایان و نرم‌تنان، وظایفی را که دو عضو کبد و لوزالمعده در پستانداران بر عهده دارند انجام می‌دهد.

عملکرد هپاتوپانکراس در میگو

• تولید و ترشح آنزیم‌های هضمی
• جذب مواد هضم شده
• انتقال مواد مغذی ذخیره شده به بافت‌های هدف
• کمک به متابولیسم چربی و کربوهیدرات
• عمل به عنوان ذخیره انرژی مورد نیاز در پوست اندازی، تولیدمثل و …
• دخالت در متابولیسم هورمون‌های جنسی
• محل ذخیره مواد معدنی و ترکیبات آلی
• سم زدایی

ماهیت عارضه سرقرمزی

• تجمع رنگدانه‌های محلول در چربی (غالبا آستاگزانتین) در لایه خارجی هپاتوپانکراس
• این عارضه به طور معمول در پاسخ به استرس های اکسیداتیو اتفاق می‌افتد. در این حالت، تجمع چربی در این اندام، سبب بروز بیشتر قرمزی در سطح هپاتوپانکراس می‌گردد.
• پارگی ( Rupturing) بافت هپاتوپانکراس
• این عارضه معمولاً در اثر بروز فشارهای مکانیکی، سموم جلبکی، انجماد کند، دیفراست سریع و … حادث می‌شود.

بررسی مکانیسم‌های موثر بر بروز و توسعه سرقرمزی

• استرس هاس اکسیداتیو
• استرس‌های فیزیکی
• کیفیت نامناسب آب و بستر
• سموم جلبکی
• کیفیت نامناسب غذا
• عدم رعایت زنجیره سرد در طول جابه‌جایی

بررسی زمان شروع فرایند سرقرمزی

طبق مشاهدات میدانی مشخص شد، شروع عارضه در میگوها، پیش از خروج از استخر اتفاق می‌افتد. به عبارتی بروز سرقرمزی در میگوها، در زمان صید بوده و هرگونه اقدام در خصوص کاهش زمان و دمای حمل صرفاً سرعت توسعه این عارضه در هپاتوپانکراس را تحت تأثیر قرار خواهد داد. این موضوع در مقایسه بین صید در مزارع دارای سایبان ( جهت انجام عملیات پس از صید) و بدون سایبان، صید در روز و صید در شب توسط تیم‌های عملیاتی نیز تأیید گردیده است.

بررسی مکانیسم‌های موثر بر بروز و توسعه سرقرمزی

• استرس‌های اکسیداتیو
• استرس های فیزیکی
• کیفیت نامناسب آب و بستر
• سموم جلبکی
• کیفیت نامناسب غذا
• عدم رعایت زنجیره سرد در طول جابه جایی

نقش استرس های اکسیداتیو در بروز عارضه سرقرمزی

• استرس‌های اکسیداتیو به عدم تعادل بین رادیکال‌های آزاد و واکنش آنتی اکسیدانی در موجود زنده اطلاق می‌گردد.
• از جمله عوامل ایجاد کننده استرس‌های اکسیداتیو، میتوان به آمونیاک، نیتریت، دما و کمبود اکسیژن در کنار سموم جلبکی( به ویژه دینوفلاژله‌ها) اشاره نمود.
• اغلب استرس‌های اکسیداتیو، منجر به apoptosis در بافت هپاتوپانکراس می‌شوند.
• برای تشخیص بروز استرس‌های اکسیداتیو نشانگرهای متعددی تعریف شده‌اند که از آن جمله می‌توان به تغییر( افزایش ) در تیتر آنزیم کبدی اشاره نمود.

شکل2. مقایسه تیتر آنزیم های شاخص استرس در همولنف میگوهای پرورشی

نقش استرس‌های فیزیکی در بروز عارضه سرقرمزی

• یکی از اقدامات متداول جهت صید میگوهای پرورشی در استخرهای خاکی، کاهش تدریجی ارتفاع آب استخر پرورش، به منظور سرعت در روند جمع‌آوری میگوهاست. شیب نامناسب استخر، سرعت درکاهش ارتفاع و عدم تناسب سرعت تخلیه آب با توده زنده موجود در استخر سبب فشار بر میگوهای درون استخر و اعمال استرس فیزیکی می‌شود.
• بعضاً طی برداشت به دلایل گوناگون، عملیات صید متوقف می‌گردد. در این زمان، جمعیت توده زنده در محدوده کوچکی از استخر( غالباً در مجاورت دریچه خروجی، که منطقه ای با انباشت پسماند و متابولیت های مضر می‌باشد) تجمع می‌یابند و این موضوع سبب ایجاد فشار بر میگوهای درحال خروج از استخر گردیده و اغلب، مواردی نظیر پوست اندازی، بیحالی و در نهایت، افت کیفیت ( از جمله افزایش درصد سرقرمزی) در این میگوها به‌راحتی قابل مشاهده است.
• برخی محققین این نوع سرقرمزی ایجاد شده را ناشی از پارگی یا آسیب دیدگی بافت هپاتوپانکراس دانسته‌اند.

نقش کیفیت نامناسب آب و بستر در بروز عارضه سرقرمزی

• کیفیت نامناسب آب و بستر استخرهای پرورش میگو، در واقع، با ایجاد عوامل استرس اکسیداتیو، نقش بسیار پراهمیتی در بروز عارضه سرقرمزی ایفا می‌نماید.
• بدیهی است محیط استخرهای پرورش، متاثر ازعوامل زیادی است.
• در تمام استخرهای با شکوفایی بالای فیتوپلانکتونی و نیز TOM بالا، درصد سرقرمزی افزایش می‌یابد.

شکل3. تفاوت میگو سالم و میگوی درگیر عارضه سرقرمزی

نقش سموم جلبکی در بروز عارضه سر قرمزی

• مدیریت نامناسب آب و بستر استخر موجب شکوفایی جلبک های مضر نظیر دینوفلاژله‌ها و جلبک‌های سبز-آبی می‌گردد.
• عامل اصلی بروز عارضه سرقرمزی، جلبک های سبز-آبی می‌باشد و همچنین سموم دینوفلاژله‌ها باعث بروز مرگ سلولی برنامه‌ریزی شده در بافت هپاتوپانکراس می‌شود.

نقش کیفیت غذا و مدیریت تغذیه بر بروز عارضه سرقرمزی

• نقش غذا در ایجاد عارضه سرقرمزی را می‌توان از ابعاد مختلفی مدنظر قرار داد:

کیفیت غذا: فرمولاسیون و خصوصیات فیزیکی غذای مورد استفاده در دوره پرورش نقش بسیار مهمی در حفظ انرژی و تامین مواد مغذی مورد نیاز برای رشد و متابولیسم میگوهای پرورشی ایفا می‌نماید. در این زمینه، استفاده از مواد اولیه و افزودنی‌های مناسب، همچنین بکارگیری تجهیزات و ادوات کارآمد و بهینه‌سازی مراحل مختلف تولید، بر کیفیت محصول نهایی تاثیر حیاتی خواهند داشت.

مدیریت تغذیه: از آنجا که کیفیت آب و بستر استخرهای پرورش، مستقیما تحت تاثیر مدیریت تغذیه می‌باشد، اجرای روش های بهینه مدیریت در این خصوص، از ایجاد استرس‌های اکسیداتیو پیشگیری می‌نماید.

پوست اندازی میگوها، فرایندی مستلزم انرژی است که عدم تأمین آن، برسلامت و کیفیت محصول تولید شده بسیار تاثیرگذار است.

در روزهای پایانی دوره پرورش، ارائه انرژی کافی برای پوست اندازی میگوها بسیار حائز اهمیت است.

با بررسی مراحل مختلف پوست اندازی میگوها ثابت شده که کلیه میگوهای قرار گرفته در مرحله پیش از پوست اندازی و 70 درصد از میگوهای قرار گرفته در مرحله پس از پوست اندازی، دچار عارضه سرقرمزی شدند.

علاوه بر این، بررسی انرژی همولنف میگوهای سرقرمز نشان داد، در مراحل بحرانی پیش و پس از پوست اندازی سطح انرژی بسیار نازل بوده است.

عدم رعایت زنجیره سرد

• مهمترین عامل افت کیفیت محصول در مراحل پس از صید، عدم رعایت زنجیره سرد و عدم توجه به اصل ” کمترین دما در حداقل زمان ” در حمل و جابه‌جایی محصول می‌باشد.

برای رفع و یا کاهش عارضه سرقرمزی میگو می‌بایست اقداماتی را در سه مرحله پیش از برداشت، هنگام برداشت و پس از برداشت میگو انجام داد:

الف. فعالیت های قبل از برداشت

توقف تغذیه، حداکثر دو روز قبل از برداشت میگو علاوه بر تخلیه اندام‌های گوارشی میگوها، می‌تواند منجر به کاهش سرقرمزی در آن‌ها گردد. در این بین وجود عوامل بیماری‌زا می تواند باعث تشدید سرقرمزی میگوها شود. لذا رعایت اصول بهداشتی، ازبین بردن عوامل بیماری زا و ضدعفونی نمودن کلیه وسایل و تجهیزات برداشت تاثیر بسزایی در بهبود کیفیت ظاهری و حفظ ارزش غذایی میگو دارد.

یکی از فعالیت‌هایی که قبل از برداشت میگو انجام می‌شود، کاهش حجم آب استخر به یک‌سوم مقدار اولیه است. کاهش سریع و ناگهانی آب استخر می تواند باعث ایجاد استرس، پوست اندازی و تشدید سرقرمزی میگو گردد. همچنین این عمل می‌تواند باعث تغییرات شدید دمایی آب استخر و کاهش اکسیژن محلول در آب و درنتیجه نامطلوب شدن کیفیت آب استخر گردد. درصورتیکه میزان اکسیژن محلول به زیر 3 میلی گرم در لیتر برسد، لازم است از طریق هواده های مناسب، کمبود اکسیژن جبران گردد. این عمل باعث همگن شدن آب استخر، بهبود وضعیت دمای آن و کاهش استرس بر میگو می‌گردد.

ب.  فعالیت‌های هنگام برداشت

یکی از مهمترین شاخصه‌ها در بحث برداشت میگو، حفظ کیفیت آن در زمان برداشت است. به محض شروع برداشت میگو، کیفیت آن شروع به کاسته شدن می‌کند. بنابراین هرچه عملیات برداشت در زمان کوتاه‌تری انجام شود، کیفیت میگو بهتر حفظ می‌شود.

سرعت افت کیفیت میگو در هنگام برداشت به عوامل متعددی از جمله؛ درجه حرارت بدن میگو، میزان آسیب دیدن فیزیکی هنگام برداشت و آلوده شدن بدن میگو به گل‌و‌لای بستر استخر دارد. انجام سریع عملیات صید، فراهم نمودن شرایط بهداشتی و زنجیره سرمای مناسب در طول زمان انجام برداشت تا عمل‌آوری بسیار مهم است. افزایش زمان عملیات صید، افزایش دمای محیط و بدن میگو، احتمال بروز سرقرمزی را افزایش می‌دهد. بهتر است برداشت میگو در ساعات پایانی روز و آغاز شب، هنگامی‌که دمای هوا خنک‌تر و حضور پرندگان شکارچی کمتر است، انجام گیرد.

برای انجام عملیات برداشت میگو، باید ابتدا یک روز قبل از برداشت، به‌تدریج حجم آب استخر را تقریبا به 30 درصد حجم عملیاتی آن کاهش داد و به خاطر داشت که کاهش سریع آب استخر و نوسانات زیاد عمق آب می‌تواند باعث پوست اندازی میگوها و افزایش درصد غیرقابل قبول پوست نرمی ( Soft-shell shrimp) میگوها گردد.

هنگام برداشت میگو، کیسه برداشت نباید بیش از حد پر شود تا میزان آسیب فیزیکی میگوها به حداقل برسد. همچنین میگوهایی که بعد از برداشت از میان گل‌و‌لای بستر استخر جمع آوری می‌شوند را باید جدا از بقیه نگهداری نمود. به هدف جلوگیری از صدمه وارد شدن به میگوها، قبل از آغاز عملیات برداشت، صدف‌ها و بارناکل‌های اطراف خروجی را باید جدا نمود. میگوها پس از برداشت باید در جعبه ها همراه با یخ به صورت لایه لایه نگهداری شوند.

پ.  بعد از برداشت

وضعیت و حفظ کیفیت سرمایشی میگو از زمان انتقال از مزرعه تا مرکز عمل‌آوری در بروز عارضه سرقرمزی تأثیر دارد. کنترل دما، حمل و نقل میگو در محفظه‌های بهداشتی، استفاده از خودروهای دارای امکانات سرمایشی و بهداشتی و کاهش باز و بسته کردن درب محفظه نگهداری میگو باعث حفظ بهتر کیفیت میگو و کاهش احتمال بروز سرقرمزی می‌شود.

شکل4. کنترل دمای بدن میگو در مرکز عمل‌آوری

نگارنده: فرزانه امانی کارشناس ارشد تکثیر و پرورش آبزیان