پرورش ماهی در قفس یکی از روش‌های متداول در پرورش ماهی می‌باشد که در سنوات اخیر با توجه به مزایای خاص خود موردتوجه اکثر کشورهای دنیا واقع گردیده است. در این روش از قفس‌هایی با اشکال و جنس‌های مختلف بنا به شرایط محیطی و منطقه‌ای و گونه‌های مدنظر مورد استفاده واقع می‌شود.

در هر قفس در طول دوره پرورشی از سه نوع تور استفاده می‌گردد:

1. تور اصلی Rearing net: تور اصلی نگه‌دارنده ماهیان پرورشی بوده که شامل سه سایز می‌باشد بسته به سایر و رشد ماهیان در طول دوره پرورش تعویض می‌گردد جنس این تورها Antifouling (ضدخزه) می‌باشد. ارتفاع این تورها ۶ الی ۸ متر بوده و چشمه تور بین ۶ الی ۲۰ میلی‌متر بوده است.
2. تور محافظ Anti predator: این تور جهت محافظت از تور اصلی می‌باشد و چشمه تور برابر با ۴۵ میلی‌متر می‌باشد.
3. تور ضد پرنده Anti bird: جهت جلوگیری از حمله پرندگان به ماهی‌ها از این تور در بالای هر قفس استفاده می‌گردد.

برخی از مزایای پرورش ماهی 

1. میزان تولید بالا نسبت به سایر دستگاه‌های پرورشی.
2. مقرون‌به‌صرفه بودن و پائین بودن هزینه‌های ثابت نسبت به سایر روش‌های متداول در پرورش آبزیان.
3. اعمال مدیریت آسان‌تر در مقایسه با سایر روش‌ها
4. پرورش در محیط طبیعی و نزدیک بودن طعم و مزه آبزیان تولیدشده به ماهیان صیدشده از دریا.
5. تنوع گونه‌ای و امکان استفاده از گونه‌های مختلف پرورشی

منظور از قفس یا کیج بخشی از آب دریا، سراب، آب پشت سد و… است که از اطراف و کف توسط ابزارهای مختلفی مثل توری با چشمه‌های مختلف محصور گردد و در آن محیط محصور ماهی پرورش داده شود.

اولین بار ماهیگیران از قفس برای نگهداری موقت ماهی (تا زمان آماده شدن برای فروش) استفاده می‌کردند. پرورش در قفس، پدیده‌ای است نو که در سال‌های اخیر در نواحی ساحلی انجام می‌شود.

تنوع زیادی در اندازه‌ها و طرح‌های قفس دیده می‌شود. قفس‌ها با شرایط مختلف محیطی تطابق‌پذیری زیادی دارند و از آن‌ها به طرق مختلف استفاده می‌شود.

انواع قفس

 ثابت، شناور، قابل غوطه‌وری و غوطه‌ور و استفاده از ۲ مدل ثابت و شناور رایج‌تر است.

قفس‌های ثابت

از یک کیسه توری تشکیل‌شده‌اند که به‌وسیله تیرک‌هایی در کف دریاچه یا رودخانه در آب نگهداری می‌شود. این قفس‌ها نسبتاً ارزان و ساختن آن‌ها آسان است، ولی ازلحاظ اندازه و شکل محدودیت دارند و فقط در محل‌های کم‌عمق با بستر مناسب مستقر می‌شود.

قفس‌های شناور

 کیسه قفس‌های شناور توسط یک حلقه یا چارچوب شناور نگهداری می‌شود. کاربرد این قفس نسبت به سایر انواع قفس بیشتر است و می‌توان آن‌ها را در اشکال و اندازه‌های مختلف طراحی کرد.

قفس‌های قابل غوطه‌وری

 کیسه توری یا شبکه‌های توری قفس قابل غوطه‌وری، متکی به یک چارچوب یا دکل است و می‌تواند در عمق‌های مختلف آب قرار گیرد. این مزیت باعث می‌شود که در شرایط آب و هوایی بد از صدمات در امان باشد. این مدل قفس در زمان آرامش آب، در سطح آب نگه‌داشته می‌شود و هنگام بدی آب‌وهوا درون آب غوطه‌ور می‌گردد.

قفس‌های غوطه‌ور

 قفس‌های غوطه‌ور ساده، معمولاً از تعدادی جعبه‌های چوبی ساخته می‌شوند که در میان آن‌ها شکاف‌هایی وجود دارد و آب از درون آن‌ها عبور می‌کند. این قفس‌ها توسط سنگ یا پایک به بستر آب محکم می‌شوند.

معیارهای انتخاب محل استقرار 

سه دسته معیار برای انتخاب محل قفس وجود دارد که باید رعایت شوند:

1. بررسی مقدماتی شرایط فیزیکوشیمیایی محیط که تعیین می‌کند آیا یک‌گونه می‌تواند در آن محیط به لحاظ دما، شوری، اکسیژن، جریان‌ها و… پرورش یابد یا خیر.
2. عواملی هستند که با موفقیت یک سیستم قفس ارتباط دارند آب‌وهوا، محفوظ بودن، عمق و بستر.
3. بررسی مسائل مربوط به احداث و سوددهی مجتمع پرورشی همانند جنبه‌های حقوقی، دسترسی، تأسیسات محلی، امنیت و بحث‌های اقتصادی _ اجتماعی.

کیفیت آب محل استقرار 

دما، شوری، اکسیژن، گل آلودگی و آلودگی آب پارامترهایی هستند که قبل از نصب قفس در محل موردنظر، باید موردتوجه قرار گیرند. هرگونه ماهی در رنج معینی از دما، شوری، اکسیژن و … بهتر رشد می‌کند.

میزان گل آلودگی کمتر از ۱۰۰ میلی‌گرم در لیتر برای بیشتر گونه‌ها قابل‌تحمل است. البته، مدت در معرض قرار گرفتن نیز مهم است. پرورش‌دهندگان باید از محل‌هایی که میزان گل آلودگی بالایی دارند پرهیز کنند. اصولاً رودخانه‌ها احتمال گل آلودگی بالایی دارند و مقدار مواد جامد معلق آن‌ها ممکن است به چندین هزار میلی‌گرم در لیتر برسد.

ازنقطه‌نظر پرورش ماهی در قفس، یک آلوده‌کننده چیزی است که به ساختمان قفس صدمه بزند، اثرات منفی روی ماهی‌های درون قفس یا غذای مصرفی بگذارد یا در بدن ماهی به مقداری جمع شود که دیگر قابل‌مصرف نباشد. در نتیجه محل استقرار قفس باید تا حد امکان دور از صنایع و نقاط پرجمعیت باشد تا خطر این آلودگی‌ها کاهش یابد.

شرایط محل استقرار 

1. عمق:

قفس‌های ثابت در مناطق کم‌عمق دریاچه‌ها و مخازن یا رودخانه‌ها و در عمق‌های کمتر از ۸ متر مستقر می‌شوند؛ زیرا پیدا کردن تیرک‌های بلندتر که بتواند قدرت کافی برای نگه‌داشتن قفس‌ها را در عمق بیشتر داشته باشد مشکل است.

عمق آب برای قفس‌های شناور چندان مهم نیست اما با افزایش عمق، هزینه‌ها و مشکلات مهار کردن بالا می‌رود. برای اکثر انواع پرورش در قفس، قفس‌ها باید در عمق کافی مستقر شوند تا تبادل آب حداکثر باشد و درعین‌حال کف قفس به‌اندازه کافی با بستر فاصله داشته باشد.

در اثر رسوب مواد زائد در زیر قفس، کیفیت آب اطراف قفس نامساعد می‌شود، بنابراین بهتر است ماهی‌های درون قفس را ۴ الی ۵ متر بالاتر از رسوبات نگهداری کرد.

عمق مناسب را می‌توان با ابزارهایی ساده مثل نخ و شاقول یا پیچیده مثل اکوساندر به‌سرعت تعیین کرد.

قفس‌های شناور این مزیت رادارند که می‌توان آن‌ها را به آب‌های عمیق‌تر منتقل کرد.

2. بستر:

وضعیت بستر، روی انتخاب طرح قفس تأثیر می‌گذارد. در آب‌های شیرین فروکردن پایه‌های قفس ثابت مشکل است و از قفس‌های شناور استفاده می‌شود.

3. جریان آب:

تبادل خوب آب هم ازلحاظ تأمین اکسیژن وهم از لحاظ برطرف کردن مواد زائد حاصل از سوخت‌وساز، اهمیت دارد.

سرعت آب بین 0/1 تا 0/5 متر در ثانیه مناسب است و سرعت‌های متوسط بین 0/2 تا 0/3 نیز نتایج رضایت بخشی نشان داده‌اند. با افزایش سرعت جریان آب هزینه‌های مهار و ساختمان قفس افزایش می‌یابد.

مواد مناسب ساخت 

مواد مناسب برای ساخت کیسه قفس باید دارای شرایط ذیل باشند:

1. قوی
2. سبک
3. مقاوم در برابر پوسیدگی، ساییدگی و هوازدگی
4. مقاوم در برابر مواد چسبیده به تور
5. راحتی کار و قابل تعمیر بودن
6. خاصیت کشیدگی زیاد
7. بافت صاف و غیر خشن برای ماهی
8. ارزان

یک ماده تمام کیفیت‌های ذکرشده را ندارد اما بی‌شک بعضی مواد برای برخی گونه‌ها، محل‌ها و هدف‌ها مناسب‌ترند. عموماً کیسه قفس را از توری‌های قابل‌انعطاف نایلونی می‌دوزند بعلاوه از شبکه‌های توری غیرقابل انعطاف، از مواد مختلف و به اشکال مختلف برای مکان و هدف‌های مختلف استفاده می‌شود.

تور مناسب قفس باید مقداری سنگین‌تر از آب باشد تا به‌راحتی از حلقه شناور آویزان شود و به‌قدر کافی محکم باشد و توانایی تحمل وزن مقداری ماهی را در هنگام بالا کشیدن تور در زمان صید داشته باشد.

جنبه‌های پرورش 

از قفس می‌توان در پرورش متراکم، نیمه متراکم و گسترده استفاده کرد. در پرورش گسترده، ماهی‌ها متکی به غذاهای طبیعی و قابل‌دسترس آبی هستند ولی در روش‌های متراکم و نیمه متراکم غذای دستی کاربرد دارد.

در پرورش گسترده و نیمه متراکم در قفس، از گونه ماهی‌های علفخوار و همه‌چیزخوار و در پرورش متراکم از گونه‌های گوشت‌خوار استفاده می‌شود. بیش از ۱۳۰ گونه ماهی و ۱۲ گونه میگو، خرچنگ دریایی و خرچنگ معمولی در قفس پرورش داده می‌شوند.

طول دوره پرورش

در کشور ما با توجه به دمای آب، پرورش دهندگان ماهی در قفس بین ۴-۸ ماه فرصت دارند تا ماهیان مزارع خود را به وزن بازار برسانند.

حمل‌ونقل و رهاسازی ماهی

۲۴-۴۸ ساعت قبل از حمل‌ونقل بچه ماهی‌ها، غذادهی قطع می‌شود و با وسیله مناسبی بچه ماهی‌ها به محل استقرار قفس منتقل می‌شوند. پس از رسیدن وسیله حمل‌ونقل، ماهی را به منبع آبی یا قفس کنار ساحل نزدیک کرده و ماهی‌ها را توسط لوله‌های پلاستیکی یا برزنتی به داخل قفس تخلیه می‌کنند یا اینکه ماهی‌ها را توسط قایق به محل موردنظر می‌برند.

پیش از رهاسازی باید دمای آب ماهی با دمای محیط جدید تقریبا برابر باشد. بلافاصله پس از انتقال ماهی در قفس، نباید به آن‌ها غذا داد.

بر مبنای تولید نهایی هر قفس و محاسبه تعداد تلفات، ماهی‌ها را در قفس رهاسازی می‌کنند.

غذادهی 

از غذادهی در هنگام سرما یا گرمای شدید و هنگام طوفان خودداری شود، زیرا ماهی‌ها در این مواقع اشتهای مناسبی ندارند. ماهی‌های قفس را بایستی به زمان‌های مشخص غذادهی عادت داد. متوسط طولی و وزنی هرماهی غذا با سایز مشخصی استفاده می‌شود. از دادن غذا در مواقع تاریکی یا کدورت آب باید خودداری شود.

صید ماهیان 

صید ماهی‌های قفس، بر اساس چرخه تولید، به‌صورت یکجا یا به‌صورت مرحله‌ای انجام می‌شود. اگر ماهی‌ها در زمان رهاسازی یک وزن باشند، یکجا برداشت و به بازار ارسال می‌شوند. اگر ماهی‌ها در هنگام رهاسازی اختلاف وزن داشته باشند یا در دوره‌های مختلف رهاسازی شده باشند و در دوره‌های مختلف به وزن بازاری برسند، مرحله‌ای صید می‌شوند.

۲۴ ساعت قبل از صید غذادهی قطع می‌شود.

برای صید ماهی از قفس، تور را بالا می‌کشند تا حدی که ماهی‌ها در یک حجم کوچک از آب جمع شوند سپس با یک ساچوک ماهی‌ها را از داخل تور خارج می‌کنند. در قفس‌های بزرگ، از جرثقیل برای بالا کشیدن تور استفاده می‌شود.

عملیات بعدی، جایگذاری قطعات خردشده یخ لابه‌لای ماهی‌ها و فرستادن آن‌ها به بازار مصرف است.

رعایت چند نکته مدیریتی در طول دوره پرورش:

1. بررسی کیفیت آب:

آگاهی از کیفیت آب در طول دوره پرورش بخصوص برای مزارع قفس که به‌صورت متراکم در آن ماهی پرورش داده می‌شود اهمیت زیاد دارد.

مهم‌ترین پارامترهای آب ‌اکسیژن محلول و دماست. دما باید به‌طور روزانه در اول صبح، وسط روز و اوایل شب، اندازه‌گیری و در جدول مشخصی ثبت شود. اندازه‌گیری سایر پارامترها از قبیل عمق شفافیت،PH و نیتروژن نیز الزامی است.

2. بیومتری ماهی‌ها:

به‌منظور آگاهی از میزان رشد ماهی‌های قفس، بایستی در فواصل منظم از ماهی‌ها نمونه‌گیری و وزن و طول آن‌ها تعیین شود.

3. بهداشت و درمان ماهی‌ها:

آگاهی از سلامتی ماهیان پرورشی در طول دوره قابل اهمیت است. هرگونه تغییر در ظاهر، پوست، چشم، باله‌ها و دم مهم و می‌تواند علامت بیماری باشد. جمع‌آوری ماهی‌های مرده در قفس می‌تواند در جلوگیری از سرایت بیماری کمک کند.

جهت جلوگیری از شیوع بیماری‌های مسری پرورش دهندگان باید نکات بهداشتی را رعایت نموده و با کارشناسان بهداشت مشاوره نمایند.

4. تعمیر و نگهداری قفس:

قفس در اثر طوفان، جانوران شکارچی، اشیای شناور روی آب، کشتیرانی و دزدان، فرسوده و خراب‌شده و برای استفاده مجدد در فصول بعدی پرورش نیاز به تعمیر دارد.

پارگی‌های کوچک توری قفس را می‌توان با نخ‌های ابریشمی، در محل‌ ترمیم کرد اما اگر صدمه ‌دیدگی زیاد باشد باید کیسه تور تعویض شود یا در ساحل تعمیر گردد.

برای جلوگیری از گرفتگی چشمه‌ها و تعویض سریع‌تر آب در قفس، بهتر است همراه با افزایش وزن ماهی‌ها، به‌ویژه در محیط‌های دریایی کیسه‌های توری را با توری چشمه بزرگ‌تر تعویض کرد.

وضعیت جهانی صنعت پرورش ماهیان دریایی در قفس

نگارنده: ساراپارسا کارشناس تکثیر و پرورش آبزیان