مقدمه

اکسیژن محلول یکی از مهمترین فاکتورهای محیطی در پرورش میگو بویژه در شرایط پرورشی در ایران است. اگر اکسیژن محلول پائین باشد میگو به خوبی تغذیه نکرده و رشد خوبی نخواهد داشت و آن‌ها را به بیماری حساس خواهد کرد. علاوه بر این جائیکه تجمع اکسیژن خیلی کم است تعدادی یا حتی همه میگوها ممکن است در اثر کاهش اکسیژن بمیرند. به منظور کارایی تبدیل غذایی خوب یا FCR مناسب، درصد بقای بالا و سود کافی، پرورش‌دهندگان میگو بایستی میزان اکسیژن محلول در آب استخرها را حفظ نمایند. علی رغم وجود اکسیژن در منابع تامین کننده آب جهت تکمیل اکسیژن موجود در آب مزارع پرورشی وجود هواده ضروری است.

قابلیت انحلال اکسیژن در آب

آب دریا می‌تواند مقدار محدودی از اکسیژن را نگه دارد که با فشار اتمسفر ، درجه حرارت و شوری آب متناسب است. در محیط طبیعی اکسیژن از هوا به آب اضافه می‌شود و بوسیله جریان باد افزایش می‌یابد. فتوسنتز به عنوان عامل اصلی تولید اکسیژن در آب به حساب می‌آید. مقدار اکسیژن آب با افزایش فشار اتمسفر و کاهش درجه حرارت و شوری افزایش می‌یابد. مقدار اکسیژن در آب به صورت میلی‌گرم در لیتر اندازه گیری می‌شود. تقریباً 20% حجم و فشار گازها در هوا، اکسیژن است. زمانیکه آب در تماس با اتمسفر است، اکسیژن از طریق هوا به آب وارد خواهد شد تا فشار اکسیژن در آب و هوا برابر شود. این شرایط به عنوان تعادل یا درجه اشباع شناخته می‌شود. میزان اکسیژن محلول با افزایش فشار زیاد می‌شود و با افزایش درجه حرارت و شوری آب، کاهش می‌یابد. حد اشباع اکسیژن در درجه حرارت‌های مختلف و شوری‌های مختلف متفاوت است.

کاهش اکسیژن

برخی وضعیت‌ها ممکن است به کاهش اکسیژن منتج شود. کمبود اکسیژن محلول (کمتر از 2میلی‌گرم در لیتر) برای حفظ بقاء و رشد میگو در استخر مضر است.

عواملی که باعث کاهش اکسیژن می‌شوند عبارتند از:

1.  هوای شرجی، ابری و گرم

هوای شرجی، ابری، گرم از پایان تیر تا پایان شهریور معمول است. درجه حرارت بالا (بالاتر از 32درجه سانتیگراد) ظرفیت نگهداری اکسیژن در آب را کاهش می‌دهد. پوشش ابر قابلیت دسترسی به نور را محدود می‌نماید و تولید اکسیژن از طریق فتوسنتز را کند می‌کند. بدون باد چرخش آب استخر متوقف می‌شود و میزان نفوذ اکسیژن اتمسفری محدود می‌گردد. آب گرم، مصرف اکسیژن توسط میگو را بوسیله تسریع میزان متابولیسم، افزایش می‌دهد. زمانیکه استخرهای میگو در روزهای آخر پرورش هستند و بیوماس میگو در استخر بالاست میزان غذای مورد استفاده برای استخرها زیاد است. همچنین به طور طبیعی استخرها یک لایه بار آلی به شکل خاک سیاه و مواد بنتوزی در کف استخر دارند و بلوم قابل توجه فیتوپلانکتونی در استخر مشاهده می‌شود. کف استخر و بلوم پلانکتونی در شب بیش از 90% اکسیژن قابل دسترس در استخر را مصرف می‌نماید و اکسیژن قابل دسترس در استخرهای میگو را کاهش می‌دهد. در این مورد کمبود اکسیژن محلول برای پرورش میگو بسیار مضر است.

2.  مرگ ناگهانی فیتوپلانکتونی یا بلوم جلبکی (شکست بلوم)

ممکن است در نتیجه نور کم خورشید (مثل پوشش ابر در آسمان) برای فتوسنتز، کاهش مواد مغذی در استخر (بلوم پلانکتونی زیاد می‌شود که مواد مغذی برای توده پلانکتونی کافی نیست) یا پیر شدن بلوم (سلول گیاهی، پیر شده و قادر به ادامه تولید ‌مثل نیست) اتفاق افتد. میزان اکسیژن زمانیکه فیتوپلانکتون مرده و  پوسیده می‌شود، کاهش می‌یابد. طی ساعات شب، تراکم فیتوپلانکتون می‌تواند همه اکسیژن آب را برای تنفس جذب نماید. زمانیکه بلوم می‌شکند، ظاهر آب سیاه می‌شود یا بعد از یک شب شفاف می‌گردد.

3.  لایه ‌بندی استخر

طی ماه‌های تابستان در استخرهای عمیق، بیش از 3-2 فوت از آب به سرعت گرم و کم تراکم‌تر و سبک‌تر از آب عمیق می‌شود. به دلیل اینکه لایه بالایی گرمتر و سبک‌تر است، با آب سرد در عمیق پائین‌تر مخلوط نمی‌شود. آب سرد نزدیک کف استخر راکد می‌شود. اکسیژن در این لایه کم شده و ترکیبات سمی بوسیله باکتری‌ها و مواد آلی پوسیده تولید می‌شود(باکتری‌های بی‌هوازی). لایه واقع شده در قسمت عمیق استخر بدون اکسیژن می‌ماندکه این پدیده به دلیل لایه‌بندی آب روی می‌دهد. در شب زمانیکه اکسیژن در آب استخر کاهش می‌یابد، لایه بدون اکسیژن ضخیم‌تر شده و باعث می‌شود میگو برای جستجوی اکسیژن به سطح آب بیاید و بالا آمدن ادامه می‌یابد تا اینکه اکسیژن آب افزایش یابد یا موجب مرگ متناوب یا رویت میگوهای بی حال در کناره دایک‌ها می‌شود.

4.  تجزیه مواد آلی

زمانیکه بیوماس میگو در استخرهای بزرگ (اواخر تابستان) زیاد شود، بار آلی یا ضایعات (از قبیل آمونیاک، نیتریت، مدفوع و غذای خورده نشده) زیاد می‌شود. ضایعات و مواد آلی تجزیه می‌شوند. این تجزیه، به اکسیژن نیاز داردو اغلب بیش از مقدار قابل دسترس در استخر می‌باشد. همچنین بار آلی زیاد، بلوم پلانکتونی را می‌تواند تحریک نماید. در این وضعیت اتفاقات در ارتباط با هم یا منفرد‌ می‌افتد. همانطور که در بالا بحث شد این شرایط ممکن است حذف اکسیژن از آب را سریع‌تر از تولیدات طبیعی سبب شود و تولید اکسیژن نمی‌تواند جایگزین گردد. زمانیکه این وضعیت پیش آید هوادهی فوری نیاز است تا اکسیژن آب را به سطح قابل تحمل 5-3 گرم در لیتر برساند.

تجهیزات هوادهی

هوادهی مکانیکی یا الکتریکی برای افزایش اکسیژن محلول در آب استفاده می‌شود. به طور طبیعی مقدار زیادی از آب را با اکسیژن اتمسفر مخلوط می‌نماید. چندین نوع هواده قابل دسترس هستند اغلب تجهیزات هوادهی، الکتریکی(ترجیحاً 3 فاز یا 380 ولت) و یا بوسیله موتور گازوئیلی کار می‌کنند (تراکتور یا پمپ‌ها).

انواع معمولی هوادهی از بالاترین تا کمترین کارایی:

1.  هواده پدل ویل یا پروانه‌ای الکتریکی

یک هواده پروانه‌ای شبیه به پروانه قایق‌های قدیمی و آب استخر را مخلوط می‌نماید. یک موتور الکتریکی قوی وسیله را به کار می‌اندازد. این هواده‌ها می‌توانند 9/4_4/1 پوند اکسیژن در هر اسب بخار در ساعت تولید نمایند. اغلب مدل‌های مورد استفاده از 9/4-5/3 پوند اکسیژن به ازای هر اسب بخار در ساعت به کار گرفته می‌شوند.

2.  هواده‌های اسپری کننده الکتریکی

در این هواده‌ها، حجم زیادی از آب پمپ می‌شود وبه بالای سطح استخر پخش می‌شود. این هواده‌ها می‌توانند 2/3_5/1 پوند اکسیژن به ازای هر اسب بخار در ساعت تولید نمایند. در حالیکه موتورهای قوی‌تر و مؤثر تر هم وجود دارد همانطور که در بالا گفته شد. آنها تنها برای هوادهی اضطراری مورد استفاده‌اند.

3.   هوادهی پمپی تنفسی الکتریکی

بوسیله تیغه‌های پروانه هوا را با آب مخلوط می‌نماید. این هواده‌ها می‌توانند 1/3-1/2 پوند اکسیژن به ازاء هر اسب بخار در ساعت تولید نمایند. بعضی وقت‌ها این پمپ‌ها می‌توانند برای اهداف ضروری یا فوری استفاده شوند.

روش‌های هوادهی

هواده‌ها بایستی قبل از اینکه اکسیژن کمتر از 3 میلی‌گرم در لیتر شود به کار انداخته شوند. سطوح اکسیژنی در کمترین حد خود در صبح زود هستند. هواده‌ها بایستی در شب طی دوره طولانی (3-2روزه یا طولانی‌تر) هوای ابری، هوای داغ استفاده شوند و همچنین زمانیکه تراکم فیتوپلانکتونی یا بلوم جلبکی توسعه یابد یا استخر مقدار بالای خاک سیاه یا بیوماس میگو داشته باشد.

1. هوادهی اورژانسی یا فوری

این هواده‌ها به طور موقت زمانیکه اکسیژن پائین آید یا زیر 3 میلی‌گرم درلیتر برسد طی دوره بحرانی استفاده می‌شوند. هواده‌های پدل ویل با موتور تراکتور، پمپ‌های آبیاری یا پمپ‌های Submerssible می‌تواند در این مواقع استفاده شوند. هواده تا زمانیکه سطوح اکسیژنی به بالای 3 میلی‌گرم در لیتر یا بالاتر برسد، استفاده شوند.

2. هوادهی تکمیلی

هواده‌ها هر جائیکه شرایط منتهی به کاهش اکسیژن شود بایستی شروع به کار نمایند، یا شب هنگام طی 3-2 ماه آخر دوره پرورشی استفاده می‌شوند. هواده‌ها بین ساعت 10 نیمه شب و تا 10 صبح روز بعد یا تا زمانیکه سطح اکسیژن به 3میلی‌گرم در لیتر برسد روشن می‌شوند، تنها در ساعات غذادهی بایستی خاموش شوند. هوادهی تکمیلی برای تراکم‌های بالای 2000 کیلوگرم در هکتار توصیه می‌شود. بهترین راه برای مقابله با کاهش اکسیژن، اقدام قبل از بروز مشکل است. اگر قدرت خرید هواده برای یک مزرعه وجود ندارد بایستی تولید میگو را بیش از 2000 کیلوگرم در هکتار برنامه ریزی ننماید. ذخیره‌سازی پست‌لارو بایستی بر اساس تولید 2000 کیلو در هکتار انجام شود. اگر از هواده‌های‌ کاراتر استفاده شود به لحاظ اقتصادی این امکان وجود دارد که 16-12 ساعت در روز هوادهی انجام شود که ممکن است به اندازه کافی مقدار تولید میگو در استخر با عمق 1/5 متر افزایش یابد.

نگارنده: ساراپارسا کارشناس ارشد شیلات