مقدمه

شفافیت آب یکی از دغدغه‌های اصلی در آبزی‌پروری است. شفافیت آب تحت تأثیر تراکم جلبک در آب و مقدار مواد جامد غیر جلبکی (به‌عنوان‌مثال، رسوبات معدنی مانند ماسه و خاک رس و جامدات آلی مانند مواد گیاهی مرده) در آب می‌باشد.

فیتوپلانگتون‌ها

فیتوپلانگتون‌ها نقش مهمی در افزایش بهره‌وری زیستی استخرهای پرورش آبزیان دارند و مدیریت مناسبشان برای یک تولید موفق، حیاتی است. پلانکتون‌ها منبع اولیه غذا برای دوران لاروی بسیاری از موجودات هستند.

دلیل اصلی تغییر رنگ آب

دلیل اصلی تغییر رنگ آب، تنوع و نوسانات میکروارگانیسم‌ها است. میکروارگانیسم‌ها، شامل فیتوپلانگتون، زئوپلانکتون و باکتری‌ها عمده‌ترین موجوداتی هستند که می‌توانند رنگ قابل‌مشاهده را در محیط آب ایجاد کنند. یکی از موارد معمول و تجربی همه پرورش‌دهندگان، توجه زیاد به رنگ ظاهری آب در حوضچه می‌باشد.

عامل کلیدی در مدیریت کیفیت آب

عامل کلیدی در مدیریت کیفیت آب، حفظ رنگ آب و ثبات آن است.

موفقیت در تولید آبزی

موفقیت در تولید آبزی در هچری‌ها تا حد زیادی به در دسترس بودن غذاهای زنده مناسب برای تغذیه مراحل لاروی، نوزادی و بچه ماهی بستگی دارد.

رنگ آب حوضچه

رنگ آب حوضچه در مراحل لاروی نیز نقش مهمی در بهره‌وری این اکوسیستم ایفا می‌کند؛ زیرا بیانگر تولید گونه‌های پلانکتونی مطلوبی است که غذای ترجیحی را برای بسیاری از گونه‌های آبزیان، فراهم می‌کند. در این خصوص، رنگ سبز روشن معمولاً برای عملیات کشت ترجیح داده می‌شود.

پنج مورد زیر مرتبط بارنگ آب لزوم حفظ و ثبات رنگ در محیط استخرهای پرورشی است:

• افزایش اکسیژن محلول و کاهش میزان H₂S، NH₃، CO₂، CH₄ در آب حوضچه
• تثبیت کیفیت آب و کاهش میزان ترکیبات سمی
• ایجاد شرایط استفاده از پلانکتون‌ها به‌عنوان خوراک طبیعی
• ایجاد سایه در تابستان که با سایه‌اندازی موجب کاهش همجنس‌خواری می‌شود.
• در زمستان از طریق جذب گرمای خورشید به افزایش و تثبیت دمای آب کمک می‌شود.

اهمیت رنگ آب

مستندسازی دقیق رنگ آب ازاین‌ جهت مهم است که علاوه بر کیفیت منبع آب، وجود آلاینده‌های احتمالی را هم نشان می‌دهد. در حقیقت حفظ رنگ مناسب آب، نشانه‌ای از اعمال مدیریت خوب است.

رنگ ظاهری یک محیط آبی

رنگ ظاهری یک محیط آبی، به دلیل غلظت زیاد جلبک‌های معلق در توده آب است. به عبارتی، اگر به‌اندازه کافی جلبک در ستون آب وجود داشته باشد، بسته به نوع گونه و محتوای سلول‌های جلبکی موجود در آب، این شکوفایی‌ها می‌توانند رنگ‌های مختلفی را به آب بدهند.

رنگ نامطلوب به‌عنوان یکی از عوامل مهم ایجادکننده استرس در آبزی‌پروری محسوب می‌شود که می‌تواند در میزان رشد آبزی و میزان مرگ‌ومیر تأثیر بگذارد و به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم بر بهره‌وری سیستم اثر بگذارد؛ بنابراین، پرورش‌دهندگان باید به رنگ آب حوضچه توجه زیادی داشته باشند که خصوصاً در شرایط پرورش میگو به اشکال متراکم و نیمه متراکم مسلماً از اهمیت بیشتری برخوردار خواهد بود.

نقش رشد جلبک در رنگ آب

استخرها معمولاً حاوی فیتوپلانگتون فراوانی هستند. این ارگانیسم‌ها نقش مهمی در اکولوژی استخرها دارند و کیفیت آب را تحت تأثیر قرار می‌دهند. فراوانی فیتوپلانگتون معمولاً توسط غلظت مواد مغذی، به‌ویژه عناصر نیتروژن معدنی و فسفات، کنترل می‌شود.

شکوفایی فیتوپلانگتونی

آب‌هایی که غلظت نیتروژن و فسفات غیر آلی بالا دارند، معمولاً حاوی مقدار زیادی فیتوپلانکتون می‌شوند. به این وضعیت شکوفایی فیتوپلانگتون گفته می‌شود که باعث تغییر رنگ آب می‌شود. جلبک‌های فیتوپلانگتونی منبع مهمی برای تأمین اکسیژن محلول استخر در طول روز هستند، درواقع، فیتوپلانگتون‌ها با سرعتی بسیار سریع‌تر از اکسیژنی که می‌تواند از جو به داخل استخر پخش شود، تولید اکسیژن می‌کنند. اگرچه فیتوپلانگتون‌ها معمولاً مفید هستند، اما تحت برخی شرایط، می‌توانند در عملیات تولید ماهی و میگو کاملاً مشکل‌ساز شوند.

تغییرات رنگ آب

تغییرات رنگ آب، با توجه به گونه غالب و یا تنوع میکروارگانیسم‌ها به‌ویژه فیتوپلانگتون‌ها،حائز اهمیت است.

رشد و شکوفایی جلبکی و تاًثیر آن بر رنگ آب

رشد و شکوفایی جلبکی می‌تواند رنگ‌های متفاوتی از سبز تا قهوه‌ای مایل به قرمز ایجاد کند. در شرایطی که تراکم جلبکی در آب بالاست، سطح کف‌آلود نامطلوبی ایجاد می‌شود. وقتی مرگ‌ومیر فیتوپلانگتون‌ها شروع می‌شود، قبل یا در حین تجزیه‌شان، ممکن است رنگ سبز، قهوه‌ای یا حتی مایل به قرمز را به آب منتقل کنند.

شکوفایی جلبکی می‌تواند به خاطر مصرف اکسیژن محلول، هنگام تجزیه جلبک‌ها در بستر، کیفیت ظاهری آب را هم کاهش دهد و از این طریق بر روابط اکولوژیک در محیط آب تأثیر منفی بگذارد. در برخی موارد، در مرحله پوسیدگی، بوی بدی در اثر انتشار گاز متان ایجاد می‌شود.

رنگ آب استخرها در وضعیت یوتروفیکاسیون (پر غذایی)، همراه با تغییر رنگ است.

انواع رنگ آب در ارتباط با تولیدات طبیعی در استخرها

• قهوه‌ای طلایی یا قهوه‌ای مایل به قرمز
• سبز روشن
• سبز تیره یا سبز مایل به سیاه
• رنگ قهوه‌ای تیره و رنگی شبیه سس
• رنگ زرد
• رنگ کدر
• آب سفید مه‌آلود
• رنگ گل‌آلود سیاه

سبز تیره یا سبز مایل به سیاه

هنگامی‌که دمای آب بسیار بالا می‌رود و تجمع سریع مواد آلی رخ می‌دهد، رنگ آب استخر سبز تیره یا سبز مایل به سیاه می‌شود که جلبک‌های تولیدکننده این رنگ باعث می‌شود که آبزی بوی بسیار نامطبوعی بگیرد. این رنگ در پرورش ماهی به روش نیمه متراکم مطلوب نبوده ولی در مزارع پرورش میگو استخرهایی با این رنگ، میزان بقای بسیار بالا اما سرعت رشد کندی دارند.

قهوه‌ای تیره و رنگی شبیه سس قرمز خوراکی

رنگ قهوه‌ای تیره به خاطر جلبک‌ها نیست، بلکه به دلیل وجود رنگ‌دانه و اسید تانیک است که به‌طورمعمول به خاطر وجود خاک‌های سولفاته اسیدی در منطقه حرا است و غلظت بالایی ایجاد می‌کند.

رنگ قهوه‌ای تیره برای پرورش ماهی یا میگو کشنده بوده و نشان‌دهنده مدیریت ضعیف حوضچه است. برای مثال استفاده از مقادیر زیاد دفعیات آبزی در استخر و تغذیه بیش‌ازحد، باعث رشد سریع دینوفلاژله‌ها و جلبک‌های قهوه‌ای می‌شود. در چنین آبی میزان شفافیت معمولاً به حدود 15 سانتیمتر می‌رسد و نشانه‌ای از شرایط فوق یوتروفیکاسیون (پر غذایی) است. این شرایط باعث ایجاد آبسه بافت آبزی در ناحیه آبشش و مستعد شدن آن به بیماری‌های آبشش می‌شود.

رنگ زرد

جلبک‌های زرد طلایی و همچنین دینوفلاژله‌ها باعث ایجاد این رنگ می‌شوند. این رنگ معمولاً در استخرهای قدیمی دیده می‌شود که در اثر فعالیت باکتریایی در مدت‌زمان طولانی، تجمع بار ارگانیک بالایی دارند.

آب‌های سطحی و زیرزمینی در اثر تجمع مواد آلی محلول، رواناب خاک، ترکیبات ارگانیک طبیعی مانند تانن و لیگنین (که از تجزیه مواد گیاهی و حیوانی به دست می‌آید)، می‌توانند به رنگ زرد – قهوه‌ای (چای مانند)، درآیند و بوی تندی هم بدهند. وقتی این رنگ آب در استخر شکل می‌گیرد، از رشد دیاتومه‌های بنتیک یعنی جلبک‌های سبز و سبز آبی جلوگیری می‌کند. همچنین در چنین آبی، رشد میگو یا ماهی مهارشده و احتمال مرگ‌ومیر بالا وجود دارد.

آب سفیدرنگ مه‌آلود

این نوع آب عمدتاً شامل زئوپلانکتون، ذرات رس و بقایای در حال فساد است. وجود بیش‌ازحد جمعیت زئوپلانکتون در محیط با رفتار میگو تداخل دارد و می‌تواند به میگو آسیب برساند. افزایش غلظت ذرات رس به هر دلیل محیطی نیز، قابل‌ذکر است. این شرایط نشان‌دهنده از بین رفتن جلبک‌ها یا افت کیفیت آب درنتیجه انتشار باکتری‌ها می‌باشد و این وضع مسلماً در کاهش کیفیت پرورش تأثیر خواهد داشت.

رنگ آب کدر

تشکیل آب کدر ممکن است به دلیل تعلیق ذرات رس یا ریزش بقایای در حال فساد به دلیل مختلف باشد. مثال در اثر وزش بادهای شدید و یا حرکت زیاد میگو یا ماهی باشد که در قسمت پایین استخر اتفاق بیفتد. ازآنجاکه ذرات رس می‌توانند مواد مغذی، ذرات آلی و میکروارگانیسم‌ها را جذب کرده و لخته‌های خاک رس را تشکیل دهند، پس می‌توانند به‌عنوان خوراک طبیعی میگو عمل کرده و اثرات تغذیه‌ای هم داشته باشند. تعداد زیاد ذرات رس می‌تواند برای رشد میگو یا ماهی منفی باشد، کدورت خاک رس معمولاً به رنگ خاکستری شیری است. کدورت بیش‌ازحد ناشی از وجود خاک رس کلوئیدی در یک حوضچه می‌تواند نفوذ نور را مسدود کرده و از رشد جلبک جلوگیری کند.

رنگ آب شفاف

آب شفاف برای پرورش ماهی و میگو ثمری ندارد. آب شفاف در اثر تولیدات زیستی کم و یا نبود میکروارگانیسم پیش می‌آید. این آب به‌اندازه کافی بارور نیست و آبزی در آن رشد خوبی نخواهد داشت. علاوه بر آن ممکن است شفافیت آب ناشی از کمبود مواد مغذی، وجود آلاینده‌های فلزات سنگین مانند مس، منگنز، آهن یا خاک رس اسیدی در کف نیز باشد.

رنگ گل‌آلود سیاه

بیشترین عاملی که در دریاچه‌ها و نهرها وجود داشته و می‌تواند تأثیر زیادی بر رنگ آب داشته باشد، تانن هایی هستند که رنگ زرد تا سیاه دارند. کف این حوضچه‌ها دارای لایه گل‌آلود سیاه‌رنگی است که توسط مواد معدنی و غیرمعدنی معلق در آب انباشته‌شده است، به خاطر خوراک نخورده، مدفوع میگو، محصولات دفع شده و بدن همه موجودات زنده پس از مرگ در آب و زمانی که انباشت زیاد محصولات آهنی وجود داشته باشد، گاز H₂S در کف حوضچه تولید می‌شود. در زمانی که انباشتی از مواد زائد در کف تشکیل می‌شود، به آبشش و بدن میگو چسبیده و موجب تضعیف میگو خواهد شد، بنابراین میگو بیشتر مستعد بیماری می‌شود. رنگ گل‌آلود سیاه برای پرورش ماهی/ میگو بی‌ثمر است.

جدول1. میزان بهره‌وری در اکوسیستم در شرایط مختلف آب

نقش مواد معدنی در رنگ آب

ذرات معلق و محلول در آب، بر رنگ آب تأثیر می‌گذارند. مواد معلق موجود در محیط آبی ممکن است درنتیجه عوامل طبیعی یا فعالیت‌های انسانی و یا به دلیل برخی مواد حل‌شده و مواد معدنی، ذرات رس، ذرات آلی، رنگ‌دانه‌ها و کلوئیدهای معلق و غیره باشد. گاهی ابرهای شیری در ستون آب ظاهر می‌شوند.

 وجود چندین ماده معدنی نیز عامل رنگ آب موجود است:

• رنگ قرمز و قهوه‌ای به دلیل آهن، رنگ سیاه بدلیل منگنز یا مواد آلی، رنگ زرد باوجود مواد آلی و محلول‌های حاوی تانن، آهن و منگنز، حداقل در مقادیر کم، خیلی از این مواد معدنی از سنگ‌ها و رسوبات منشأ می‌شود که باعث ایجاد رنگ در آب می‌شوند.
• در آب‌های زیرزمینی که حاوی اکسیژن محلول فراوان است، آهن و منگنز فازهای معدنی جامد را تشکیل می‌دهند و به‌هیچ‌وجه قابل‌حل نیستند که باعث تغییر رنگ شوند اما در برخی از آب‌های زیرزمینی که مقدار اکسیژن محدود است یا اکسیژن موجود نیست، در چنین شرایطی، آهن و منگنز در آب حل می‌شوند که موجب تغییر رنگ آب می‌شود.
• رنگ زرد مرتبط با مواد آلی محلول طبیعی به‌عنوان‌مثال، تانن، ممکن است زمانی ایجاد شود که آب باران یا رواناب این ماده آلی را از برگ‌ها، ریشه‌ها و سایر مواد رویشی شسته و وارد منبع آب حوضچه کند.
• آهن اکسید نشده (زنگ‌زدگی) می‌تواند به آب رنگ قرمز بدهد، اکسید منگنز باعث تغییر رنگ سیاه می‌شود و ترکیبی از این دو می‌تواند رنگ قهوه‌ای مایل به زرد به آب بدهد. رنگ‌آمیزی ممکن است هم از آهن و منگنز و هم از کربن آلی حل‌نشده با توجه به تغییرات محیطی فصلی ایجاد شود.

نتیجه‌گیری

مناسب‌ترین رنگ آب جهت پرورش در وضعیت قهوه‌ای طلایی و سبز روشن است که بهترین بهره‌وری از حوضچه پرورشی وجود خواهد داشت.

برای توسعه پایدار پرورش میگو استفاده از آب کارآمد باید در همه سیستم‌های تولیدی، یک هدف جدی باشد پایش و بررسی دقیق وضعیت آب استخر به‌منظور اعمال مدیریت کارآمد، از اهمیت خاصی برخوردار است. در این راستا بررسی رنگ آب و تشخیص دقیق عوامل ایجاد رنگ‌های مختلف در هر مرحله از پرورش، ابزاری مؤثر در آبزی‌پروری است.

نگارنده: فرزانه امانی کارشناس ارشد تکثیر و پرورش آبزیان