مقدمه

محدودیت‌های منابع آب شیرین و بروز بحران کم آبی در جهان، توجه به پرورش ماهیان دریایی را در چند دهه اخیر افزایش داده است. از این‌رو کشورهای زیادی در بسیاری از مناطق جهان برای توسعه پرورش ماهیان دریایی در قفس تلاش می‌کنند اما گزارش‌های فراوان از بروز بیماری‌های ماهی پرورشی در قفس و تلفاوت ناشی از آن‌ها و در نتیجه خسارت اقتصادی سرمایه‌گذاران این صنعت نشان می‌دهد که بیماری‌ها به عنوان چالش بزرگ پیش روی این توسعه خواهد بود.

منشا بیماری‌های ماهی پرورش یافته در قفس

بیماری‌های ماهیان در قفس می‌توانند ناشی از مسائل ژنتیکی، تغذیه‌ای، محیطی( فاکتورهای فیزیکی و شیمیایی آب، آلودگی‌های صنعتی و شهری )، آسیب‌های مکانیکی و عوامل بیماری‌زای عفونی( انگل، باکتری، قارچ و ویروس) باشد.

1. بیماری‌های باکتریایی ماهی پرورش یافته در قفس

ماهی با یک محیط مغذی (آب دریا) و فلور باکتریایی آن محیط در ارتباط است که بعضی از این باکتری‌ها در صورت فراهم شدن شرایط(فرصت طلب) و بعضی اجباری به میزبان (ماهی) آسیب رسانده و باعث بروز بیماری می‌شوند.

ویبریو

گونه‌های ویبریو در آب دریا که عامل ویبریوزیس می‌باشند، تهدید جدی و عامل تلفات سنگین در پرورش ماهیان دریایی می‌باشند. بیماری ویبریوزیس ناشی از باکتری‌های جنس ویبریو به ویژه ویبریو هاروی و ویبریو آلجینولیتیکوس (سویه‌های آب‌های مناطق گرم) می‌باشد که هر ساله خسارت سنگینی به اقتصاد تولید ماهی وارد می‌کنند.

تمام ماهی‎‌های دریایی حداقل به یکی از گونه‌های ویبریو حساس هستند. به طور عمده لاروها و بچه ماهی‌ها به ویبریوزیس حساس‌ترند. بیماری ویبریوزیس در مناطق مختلف ماهیان بیمار با علائم بالینی مختلف گزارش شده است. اما محققان زیادی اشاره کرده‌اند که، آنتریت گوارشی و زخم‌های چشم در انواع گونه‌های ماهی علائم اولیه این بیماری می‌باشد.

شیوع ویبریوزیس

• شیوع ویبریوزیس معمولا در آب و هوای گرم فراوان بوده و به ویژه در مواقعی که ماهیان از تراکم بالایی برخوردار بوده و میزان شوری و مواد آلی آب بالا باشد، موارد شیوع آن افزایش می‌یابد.
• عوامل استرس‌زا مانند آلودگی‌های انگلی، ضربه‌های ناشی از دستکاری و جابه‌جایی، کمبود اکسیژن و افزایش نیتریت و آمونیاک در بروز و تشدید بیماری نقش موثری دارند.
•  بسیاری از سویه‌های باکتریایی دارای خواص بیماریزایی ذاتی بوده و لذا ممکن است بدون عوامل استرس‌زا اتفاق افتد. دوره کمون بیماری متفاوت بوده و به سویه‌ها و درجه حرارت آب بستگی دارد.

1. تناسی باکولوزیس یا بیماری (کلومناریس آب شور) یا فلکسی باکتریوزیس دریایی

• این بیماری یکی از مشکلات پرورش در قفس ماهی باس دریایی آسیایی می‌باشد.
• بیماری تناسی باکولوزیس وصله سیاه هم گفته می‌شود.
• بیشتر در ماهیان نورس ( مرحله نوزادگاهی ) اتفاق می‌افتد.
• عامل بیماری باکتری (فلکسی باکتر) یا (فلاوو باکتر) یا (تناسی باکولوم مریتیموم) است.
• در خیلی از موارد، بیماری ( تناسی باکولوزیس) ممکن است با (ویبریوزیس) همزمان اتفاق افتد. هر دو زخم های خارجی مشابهی ایجاد می‌کنند.
• تناسی باکولوزیوزس در کشورهای جنوب شرق آسیا بیشتر در دامنه وزنی 1-100 گرم اتفاق افتاده است.
• از نشانه‌های بالینی بارز این بیماری فلس‌ریزی در ناحیه پشتی و پهلوهای ماهی و همچنین کبد کمرنگ می‌باشد.
• ماهی باس دریایی به عفونت (فلکسی باکتر) یا (فلاوو باکتر) یا (تناسی باکولوم مریتیموم) بسیار حساس است و قبل از اینکه علائم خارجی دیده شود تلف می‌شود.

سایر بیماری‌های باکتریایی گزارش شده از پرورش ماهیان دریایی شامل گونه های مختلفی از باکتری جنس (استرپتوکوکوس) و (نوکاردیا) و یک باکتری داخل سلولی (Coco bacillus bipolar) عامل بیماری (Big belly) می‌باشد.

ماهی شکم باد کرده: بیماری که باعث می‌شود شکم ماهی متورم شده (بادکرده به نظر برسد) درحالی که ماهی تعادل خودش را از دست نداده است.

علائم درمانگاهی بیماری تناسی باکولوزیس

(سمت راست: کبد کمرنگ و چرب سمت چپ:ریزش فلس در محل‌های مشخص شده با نوک پیکان)

2. استرپتوکوکوس

کبد بزرگ و رنگ پریده، بیرون زدگی چشم، آسیت، خونریزی‌های سوزنی در سطح بدن و پایه‌های‌ باله‌های شکمی از علائم ظاهری بیماری (استرپتوکوکوزیس) می‌باشد. همچنین به‌دلیل اینکه باکتری از سد خونی و مغزی عبور می‌کند و مغز را درگیر می‌کند سیستم عصبی مرکزی ماهی را مختل کرده و در نتیجه ماهی دچار تشنج شده و شنای دورانی دارد.

پیشگیری و درمان بیماری‌های باکتریایی

•  به دلیل اینکه اغلب پاتوژن‌های باکتریایی عامل ثانویه می‌باشند لذا مدیریت به منظور رفع استرس از جمله کاهش دستکاری، تراکم ذخیره‌سازی مناسب و غیره نقش موثری در پیشگیری از بروز این گروه بیماریزا دارد.
• درمان بعد از نتیجه آزمایش آنتی بیوگرام (تعیین آنتی بیوتیک موثر) با استفاده از آنتی بیوتیک‌ها نیز می‌تواند انجام شود.

 2. بیماری قارچی ماهی پرورش یافته در قفس

• ایکتیوفونیازیس

این بیماری یک بیماری قارچی در ماهیان دریایی است.

این قارچ از فاکتورهای خطر در پرورش انواع گونه‌های دریایی از جمله ماهی هامور، ماهی شانک اروپایی و ماهی باس دریایی آسیایی محسوب می‌شود.

نشانه‌های بالینی غیراختصاصی

بیماری شامل از دست دادن اشتها، لاغری، بی حالی و تغییر رنگ بدن است اما نشانه بارز، پوست با قوام زبر یا همان کاغذ سمباده‌ای می‌باشد که ممکن است زخمی شدن اتفاقی پوست را در پی داشته باشد. علائم داخلی بیماری ضایعات گره‌دار کرم رنگ تا سفید تا قطر دو میلی‌متر در اندام‌های داخلی مانند طحال، کبد، و کلیه متورم دیده می‌شود.

شیوع این بیماری در اکثر گونه‌های ماهیان دریایی پرورشی با افزایش سن افزایش می‌یابد و بیشتر در سن مولدین اتفاق می‌افتد و در مزارعی بیشتر دیده شده است که از ماهیان دریایی آلوده به عنوان غذا استفاده می‌کنند.

پیشگیری

عدم استفاده از ضایعات ماهی خام به عنوان غذا است.

3. بیماری‌های ویروسی ماهی پرورش یافته در قفس

1. بیماری نکروز عصبی ویروسی و سندروم ریزش فلس

در آبزی‌پروری ماهیان دریایی چندین بیماری ویروسی مهم وجود دارد که متعلق به جنس‌های خانواده‌‎های نوداویریده و ایریدوویریده هستند. بیماری نکروز عصبی ویروسی یا VNN از خانواده نوداویریده و بیماری سندروم ریزش فلس (ایریدوویروسی) از خانواده ایریدوویروس‌ها به عنوان بیماری‌های مهم بالقوه خطرساز در صنعت پرورش در قفس در جنوب کشور مطرح می‌باشد. در پرورش ماهی باس دریایی آسیایی بیماری سندروم ریزش فلس در ماهیان با وزن بیشتر از 100 گرم و دوره پرورش در قفس شایع است.

بیماری نکروز عصبی ویروسی

• بیماری VNN بیشتر مربوط به دوره لاروی و نرسری(در مراکز تکثیر) ماهیان دریایی می‌باشد.
• در این بیماری به خاطر واکوئله شدن مغز، مرکز کنترل کیسه شنا از بین می‌رود و باعث اتساع کیسه شنا می‌شود.
• بافت هدف این ویروس سیستم عصبی مرکزی بوده و به (بیماری تابستانه) نیز معروف است.
• ماهیان درگیر، شنای توام با سرگیجه، تیرگی رنگ بدن و کیسه شنای متورم و متسع را نشان می‌دهند.

2. بیماری لیمفوسیستیس

بیماری لیمفوسیستیس نیز توسط ویروسی از خانواده ایریدوویروس ایجاد می‌شود که بیشتر به صورت یک عفونت ویروسی مزمن است.

نشانه‌های بالینی

• از نشانه‌های بالینی آن گره‌های کوچک مرواریدی شکل (با ابعاد 0/5-2mm) می‌باشد که به تنهایی یا به صورت خوشه‌ای روی سطح بدن، باله‌ها و گاهی روی آبشش‌ها دیده می‌شوند.
• تلفات در اثر آن در ماهی باس دریایی آسیایی در استرالیا، تایلند و سنگاپور گزارش شده است.
• شیوع 70 درصدی و تلفات 100 درصدی در باس دریایی پرورش در قفس در تایلند در نتیجه این بیماری گزارش شده است.

پیشگیری بیماری‌های ویروسی

1. بیماری‌های ویروسی درمان نداشته و تنها مدیریت بهداشتی مزرعه و تشخیص سریع به منظور پیشگیری از شیوع بیماری توصیه می‌گردد.
2. پایش عوامل بیماریزای ویروسی در مولدین می‌تواند از انتقال عمودی بیماری پیشگیری کند.

4. بیماری‌های انگلی ماهی پرورش یافته در قفس

• از انگل‌های تک یاخته عامل تلفات ماهیان دریایی پرورشی، انگل (کریپتوکاریون ایریتنس) و (آمیلواودینیوم اسلاتوم) می‌باشند که به ترتیب عامل بیماری سفیدک و مخملک هستند.
• همچنین تک یاخته ( تریکودینا) و (اورونما) در بسیاری از ماهیان دریایی باعث تلفات بوده است.
• وجود تک یاخته های ذکر شده نشان دهنده بار مواد آلی زیاد در آب پرورش ماهی دریایی می‌باشد.
• جنس‌های کالیگوس و لرنانتروپوس  دو انگل خطرساز برای ماهی باس دریایی گزارش شده‌اند.

پیشگیری و درمان بیماری‌های انگلی

عامل خطر بیماری‌های انگلی استرس و افزایش مواد آلی در محیط پرورش ماهی می‌باشد. بمنظور پیشگیری باید ضمن قرنطینه و جلوگیری از ورود ماهی آلوده به محیط پرورش کیفیت آب در حد مطلوب حفظ شود.

درمان آلودگی‌های انگلی در ماهیان دریایی پرورشی با استفاده از حمام آب شیرین یا مواد شیمیایی مانند پرمنگنات پتاسیم، سولفات مس(کمتر از 2 ppm)، بنزالکونیوم کلراید، فرمالین و غیره انجام می‌شود.

نگارنده: ساراپارسا کارشناس ارشد شیلات گرایش تکثیر و پرورش آبزیان